کلیسای نوتردام پاریس و ماجرای سوختن آن در آتش سوزی

حتی اگر بخت با شما یار نبوده تا در تور فرانسه از کلیسای جامع نوتردام پاریس دیدن کنید، احتمالاً وصف شکوه آن را در رمان مشهور گوژپشت نوتردام اثر ویکتور هوگو خوانده‌اید یا از دیگران شنیده‌اید، بنایی با قدمت طولانی که سالیان سال پابرجا مانده است.

کلیسای نوتردام پاریس که یکی از مشهورترین جاذبه‌های شهر پاریس به‌حساب می‌آید، در پانزدهم آوریل ۲۰۱۹ دچار آتش‌سوزی شد. معماری کلیسای نوتردام بسیار با شکوه و گوهر بی‌بدیل معماری گوتیک است. این کلیسای معروف پاریس علاوه بر اینکه یک بنای تاریخی و جاذبه‌ مهم گردشگری به‌شمار می‌رود، به‌عنوان قلب کلیسای کاتولیک رومی در پایتخت فرانسه شناخته می‌شود و محل جلوس اسقف اعظم پاریس است. هرچند روشن نیست، دقیقاً چه عاملی منجر به آتش‌سوزی در کلیسای نوتردام پاریس شد اما آن‌ را با روند بازسازی‌‌های اخیر کلیسا بی‌ارتباط نمی‌دانند. با ما همراه باشید تا نگاهی به تاریخچه و وقایع تاریخی کلیسای نوتردام بیندازیم که هر ساله ۱۳ میلیون بازدیدکننده را از اقصی نقاط جهان به‌سوی خود می‌کشاند.

تاریخچه کلیسای نوتردام پاریس

کلیسای نوتردام پاریس در جزیره‌ی کوچکی به نام ایل دو لا سیته (Île de la Cité) در رودخانه‌ی سن بنا شده است. ساخت آن در سال ۱۱۶۳ میلادی هم‌زمان با سلطنت لوئی هفتم آغاز شد و در سال ۱۳۴۵ به پایان رسید. 

دستور ساخت کلیسای جامع نوتردام پاریس، توسط لویی هفتم صادر شد. او قصد داشت که این کلیسا، نمودی از قدرت سیاسی، اقتصادی، فکری و فرهنگی در سرزمین فرانسه و همچنین خارج از مرزهای آن باشد. شهر پاریس در آن زمان  به قدرتی نوظهور در سرزمین فرانسه تبدیل شده بود و برای همخوانی با این جایگاه تازه‌‌، نیاز به ساخت بنایی مذهبی داشت. به این ترتیب موریس دو سولی (Maurice de Sully)، اسقف اعظم پاریس، باسیلیکایی قرون‌وسطایی را در انتهای شرقی جزیره‌ی ایل دو لا سیته برگزید تا بعد از تخریب، کلیسای نوتردام را در آن محل بسازند.

گفته می‌شود اولین سنگ بنای این کلیسای باشکوه با طول ۱۳۰ و عرض ۴۸ متر در سال ۱۱۶۳ با حضور پاپ الکساندر سوم گذاشته شد اما ساخت کامل آن ۲۰۰ سال طول کشید. بعد از آغاز ساخت کلیسای گوتیک، دیوارهای پشت‌بند به طراحی آن اضافه شدند. قرار بود این پشت‌بندها تکیه گاهی برای دیوارهای بلند و باریک کلیسا باشند تا از ایجاد شکاف در دیوارها جلوگیری کنند و همچنین سبک گوتیک آن را نمایان‌تر سازند. کلیسای جامع نوتردام به خاطر مجسمه‌های گوتیک طبیعت گرایانه و شیشه‌های رنگی شاهکارش، معروف است، این آثار نشان‌دهنده بلوغ هنر و معماری پیش از سبک رومانسک هستند.

در سال ۱۲۰۰ کار برروی ضلع غربی آغاز شد که شامل پنجره مدور بزرگ و برج‌ها بود. ساخت باقی بخش‌های این بنا حدود سال ۱۲۵۰ تکمیل شد. همچنین در دهه ۱۲۵۰ بازویی‌های کلیسا توسط معمارهایی به نام ژان دوشِل (Jean de Chelles) و پیر دو مونتروی (Pierre de Montreuil)، به سبک جدیدی از معماری گوتیک تغییر شکل یافتند. عناصر باقیمانده‌ی دیگر نیز به مرور طی قرون بعدی کامل شدند. در سال ۱۹۹۱ این بنا در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

معماری کلیسای جامع نوتردام

بنای کلیسا ۱۲۸ متر طول و سالن اصلی آن ۱۲ متر عرض دارد. پلان کلیسای نوتردام که صلیبی‌شکل است، سالن مرتفع، قسمت بازویی و برج کلیسا از معماری رومانسک قرن یازدهم وام گرفته‌شده‌اند،‌ اما طاق‌های نوک‌تیز و سقف شیاردار آن کاملاً گوتیکی هستند. کلیسای نوتردام در واقع اولین کلیسای جامعی بود که در آن از پشت‌بندهای مایل بیرونی استفاده‌شده بود. علاوه بر پشت‌بندها، ستون‌های متعدد دیگری نیز برای این منظور در نظر گرفته شد.

یکی از علل شهرت نوتردام، مجسمه‌های بیرونی و ناودان‌های آن است که به شکل موجودات عجیب و غریب ساخته شده‌اند. سرِ در ورودی استوار و محکم نوتردام با تندیس‌های سنگی بسیار زیادی تزئین شده که تمرکزشان بیشتر در درب مرکزی است که داوری روی قیامت را به تصویر کشیده‌اند.

طراحی قسمت ورودی با نوارهای افقی به ایجاد تعادل بین برج‌های مرتفع ۶۹ متری کمک زیادی می‌کند. ورودی‌های قسمت بازویی کلیسا با نقش برجسته‌های عالی و بی‌بدیلی تزئین شده‌اند. درب جنوبی تصویری از زندگی استفان مقدس به همراه سایر قدیسین منطقه را به نمایش می‌گذارد، در حالی که در تزئینات درب شمالی، تصاویری از کودکیِ مسیح و قصه‌ای از تئوفیلوس کار شده است.

بازسازی کلیسای نوتردام

در قرن‌‌های بعدی، بازسازی‌های متعددی در کلیسای نوتردام صورت گرفت. در اوایل قرن سیزدهم، دو برج با ارتفاع ۶۹ متر در نمای غربی ساخته شدند. برج شمالی ۳۸۷ پله دارد و برج جنوبی ۱۰ ناقوس را در خود جای داده است که مشهورترین و بزرگ‌ترین آن‌ها، امانوئل نام دارد.

این ناقوس در اکثر رویدادهای مهم تاریخ فرانسه ازجمله مراسم تاج‌گذاری پادشاهان، دیدار پاپ و پایان هر دو جنگ‌ جهانی به صدا در آمده است. همچنین، بعد از فروریختن برج‌های دوقلوی نیویورک، در حادثه‌ی یازده سپتامبر، طنین ناقوس امانوئل بار دیگر در  شهر پاریس پیچید تا به در‌گذشتگان ادای احترام کند.

در قرن هجدهم، مناره‌ی اولیه‌ی کلیسا تخریب و مجدداً ساخته شد. در جریان انقلاب فرانسه تا اوایل قرن نوزدهم، آسیب‌های جدی به این بنا وارد آمد اما اندکی بعد، تاج‌گذاری ناپلئون و در پی آن موفقیت رمان ویکتور هوگو به نام نوتردام پاریس یا گوژپشت نوتردام در سال ۱۸۳۱، توجه عموم را به این بنا جلب کرد و باعث شد، در نیمه‌ی قرن نوزدهم بازسازی‌های اساسی‌ در آن انجام گیرد. در این زمان دو معمار به نام‌های ژان بابتیسته آنتونیه لاسوس (Jean-Baptiste-Antoine Lassus) و یوجین امانوئل ویولت لدوک (Eugène-Emmanuel Viollet-le-Duc) مناره و دیوارهای پشت‌بند را مجدداً بازسازی کردند.

رویدادهای تاریخی در کلیسای نوتردام

در سال ۱۴۳۱، هنری ششم (Henry VI)، پادشاه انگلستان، در داخل کلیسای نوتردام به‌عنوان پادشاه فرانسه تاج‌گذاری کرد.

جیمز پنجم، پادشاه اسکاتلند، در سال ۱۵۳۷ مراسم ازدواج خود را با شاهزاده‌ی فرانسوی به نام مادلین در این کلیسا برگزار کرد.

ناپلئون بناپارت که به دنبال نجات این کلیسای مشهور بود در سال ۱۸۰۴ در این بنا به‌عنوان امپراطور فرانسه، تاج بر سر گذاشت.

ژاندارک، قرن‌ها پیش در جنگ فرانسه و انگلیس، کمک زیادی به پادشاه فرانسه کرد و درنهایت بر دیرکی سوزانده شد اما مدت‌ها بعد، در سال ۱۹۰۹، پاپ پیوس دهم (Pius X) در این کلیسا برای او آمرزش طلبید.

مراسم آمرزش خوانی برای دو رئیس‌جمهور درگذشته‌ی فرانسه، شارل دوگل و فرانسوا میتراند، در کلیسای نوتردام برگزار شد.

تاج خاردار و ردای لویی نهم یا سنت لویی ابتدا در کلیسای سنت شاپل (Ste. Chapelle) قرار داشت اما بعدها به نوتردام انتقال یافت. این تاج و ردا از شعله‌های آتش‌سوزی اخیر در امان مانده و در حال حاضر در تالار شهر پاریس قرار دارد. اعتقاد بر این است که این تاج خاردار همان تاجی است که مسیح در هنگام مصلوب شدن بر سر گذاشته بود.

مناره‌ی کلیسا که در آتش‌سوزی سال ۲۰۱۹ سقوط کرد، دارای بقایایی مثل دندان‌ها، استخوان‌ها و موی قدیسین حامی پاریس، قدیس دنیس (St. Denis) و ژنویو (St. Geneviève)، بود. بقایای قدیسین توسط یکی از اسقف‌های اعظم بر فراز مناره‌ی نوتردام گذاشته شد تا از کلیسا محافظت کنند.

شهر پاگان در زیر کلیسای نوتردام

 جزیره‌ی کوچک سیته که کلیسای نوتردام بر روی آن ساخته شده است، روزگاری شهری گالو - رومی (Gallo-Roman) به نام لوتشیا (Lutetia) را در خود جای داده بود. این احتمال وجود دارد که خود کلیسا هم درست بر روی بقایای یک معبد قدیمی بنا شده باشد. در سال ۱۷۱۰ میلادی، در جریان حفاری‌های زیر سِن گروه کُر کلیسا، قطعاتی از یک محراب نقش برجسته کشف شد که به ژوپیتر و خدایان دیگر پیشکش شده بود. در دهه ۱۹۶۰ و ۷۰ خرابه‌های باستانی دیگری در این محل کشف شدند که در سردابه‌ی باستان‌شناسی ایل دو لا سیته مدفون شده بودند.

دروازه‌ ورودی سنت آنه

سه دروازه در نمای غربی کلیسا خودنمایی می‌کنند که هرکدام پیکرتراشی‌هایی از قدیسین و صحنه‌های مقدس را به تصویر می‌کشند. یکی از این دروازه‌ها به نام دروازه‌ی سنت آنه (Sainte-Anne)، سبکی قدیمی‌تر از بقیه دارد و متناسب با اندازه‌ی دروازه نیست. شخصیت‌های آن مانند باکره‌ی مقدس و کودکی مسیح که در مرکز کلیسا قرار دارند، در مقایسه با پیکرتراشی‌های سایر دروازه‌ها از انعطاف کمتری برخوردار هستند. بررسی‌های بیشتر در سال ۱۹۶۹ نشان داد که این سر درب متعلق به این مکان نبوده و از کلیسای رومانسک دیگری به اینجا انتقال یافته است.

جنگلی روی سقف کلیسا

این کلیسا، یکی از قدیمی‌ترین داربست‌های چوبی را در پاریس دارد و در حدود ۲۱۰ هزار مترمربع درخت را در بر می‌گیرد که در قرن دوازدهم قطع شدند. به خاطر این‌که هر کدام از تیرهای سقف از یک درخت درست شده‌اند، این داربست تاریخی به جنگل شهرت یافته است.

پشت بندهای معلق نوتردام، رواج دهنده‌ سبک گوتیک

کلیسای نوتردام یکی از اولین بناهایی بود که با پشت‌بندهای معلق خارجی ساخته شد. این پشت‌بندهای معلق به یکی از ویژگی‌های نمادین طراحی گوتیک بدل شد. هرچند اختلاف‌نظرهایی وجود دارد که آیا نوتردام، نخستین کلیسایی بود که پشت‌بندها را در طراحی خود به‌کار گرفت یا خیر. اما جای تردید نیست که استفاده‌ از آن‌ها را در معماری مذهبی رواج داد.

سرنوشت ۲۸ مجسمه‌ پادشاه در انقلاب فرانسه

در سال ۱۷۹۳، در جریان انقلاب فرانسه، گروهی از مردم خشمگین، ۲۸ مجسمه از‌ پادشاهان انجیل کلیسا را با طناب پایین کشیدند و سر از تن آن‌ها جدا کردند. اندکی پیش از آن، مردم ناراضی لویی شانزدهم، را با گیوتین گردن زده بودند و هر تصویر یا نمادی که با سلطنت ارتباط پیدا می‌کرد، موردحمله‌ی آن‌ها قرار می‌گرفت. در سال ۱۹۷۷، کارگران در حین کار در زیرزمین بانک تجارت خارجی فرانسه، سرهای جدا شده‌ی ۲۱ مجسمه از پادشاهان را کشف کردند. این سرها در حال حاضر در موزه‌ی کلونی (Musée de Cluny) نگهداری می‌شوند.

برج های دو قلوی ناهمسان کلیسا

با یک نگاه به برج‌های کلیسا، تصور می‌کنید که آن‌ها کاملاً با یکدیگر یکسان هستند اما با نگاهی دقیق‌تر متوجه می‌شوید که برج شمالی کمی بزرگ‌تر از برج جنوبی است. این اختلاف، گویای این حقیقت است که عناصر متفاوت کلیسا در دوره‌های مختلف ساخته شده‌‌ و در نتیجه ترکیبی از گرایش‌های گوناگون را در معماری بازتاب می‌دهند.

ذوب ناقوس‌ های کلیسا برای توپخانه

در جریان انقلاب فرانسه، کلیساها، از مکانی مذهبی به فضایی برای پیشبرد مکتب خردگرایان تغییر یافت. در پی این انقلاب، تمامی ناقوس‌های کلیسای نوتردام به‌جز ناقوس امانوئل جمع‌آوری و برای ساخت توپ جنگی ذوب شدند. در قرن نوزدهم، ناقوس‌های جدیدی را برای کلیسا نصب کردند اما صدای گوش‌خراشی داشتند که در سال ۲۰۱۳، با مجموعه‌ی جدیدی از ناقوس‌ها جایگزین شدند.

مجسمه های قرن نوزدهمی روی برج

مدت‌ها پیش، مجسمه‌های اولیه‌ی قرون‌وسطایی که حکم ناودان را داشتند، جمع‌آوری شدند. در قرن نوزدهم، امانوئل ویولت لدوک با الهام از توصیفات کتاب ویکتور هوگو، مجدداً این مجسمه‌های ترسناک را در بالای برج‌ها نصب کرد. لدوک در میان ۱۲ حواری که در اطراف مناره‌ی جدید قرار داد، مجسمه‌ای از خود را در قالب یکی از حواریون مسیح به‌ نام قدیس توماس (Saint Thomas) اضافه کرد.

بزرگ‌ ترین ارگ فرانسه در نوتردام

اُرگ نوتردام، بزرگ‌ترین ارگ فرانسه است و ۸۰۰۰ لوله‌ی صوتی دارد که برخی از آن‌ها به قرن هجدهم بازمی‌گردند.

منتهی شدن همه مسیرها به کلیسای نوتردام

در سال ۱۹۲۴، علامت دایره‌ای شکلی با یک ستاره‌ی برنزی هشت‌گوشه جهت اندازه‌گیری مسافت دیگر شهرهای فرانسه تا پاریس، در بیرون کلیسای نوتردام قرار داده شد.

زنبورهای روی سقف کلیسا

در محل نگاهداری اشیا مقدس در مجاورت کلیسا، کندوی کوچکی از زنبورهای بوکفاست زندگی می‌کنند. عسل آن‌ها از شهد گل‌های باغ‌های اطراف و میدان ژان بیست و سوم (Jean XXIII) تهیه می‌شود.

آتش سوزی در کلیسای نوتردام پاریس

در سال ۲۰۱۷، روزنامه‌ی نیویورک‌تایمز نوشت که کلیسا نیاز فوری به بازسازی و مرمت دارد. گذشت زمان و شرایط آب و هوایی خسارات جدی به بنا وارد کرده بود. برخی از ناودان‌های شکسته با لوله‌های پلاستیکی جایگزین شده بودند، سنگ‌آهک‌ها با یک تماس فرو می‌ریختند. انتظار می‌رفت، بازسازی بنا چیزی حدود ۱۸۰ میلیون دلار هزینه در برداشته باشد.

کلیسای کاتولیک فرانسه سال ۲۰۱۸ تقاضای بودجه اضطراری کرد تا این کلیسا را که در حال فرو ریختن بود، نجات دهد. کمی بعد، بازسازی‌های جدیدی آغاز شد. در جریان عملیات بازسازی در ۱۵ آوریل ۲۰۱۹ کلیسای نوتردام دچار آتش‌سوزی شد. حجم آتش‌سوزی کلیسای نوتردام به قدری بود که در دقایق ابتدایی بخش مهمی از سقف کلیسا را در برگرفت و دود عظیمی به ارتفاع چندین متر از آن به هوا برخاست. آتش‌سوزی در ساعت ۱۸:۵۰ آغاز شد. در این عملیات حدود ۵۰۰ مامور آتش‌نشانی برای جلوگیری از ریختن برج ناقوس کلیسا تلاش کردند.

در زمان شروع آتش‌سوزی بخش‌هایی از کلیسا برای مرمت گسترده زیر پوشش داربست‌ها بود و یک هفته پیش از این اتفاق مهیب ۱۶ مجسمه مسی کلیسا موقتا از جا در آورده شده بود. علت آتش‌سوزی هنوز مشخص نیست اما مقام‌های فرانسه می‌گویند احتمال دارد که با عملیات مرمت کلیسا مرتبط باشد. کارشناسان و صاحب‌نظران معماری بر این عقیده‌اند که خسارات وارد آمده به این بنای مشهور سبک معماری گوتیک که قدمتی ۸۵۰ ساله دارد بسیار سنگین است و برای مرمت و بازسازی بخش‌های آسیب دیده دست‌کم باید میلیون‌ها یورو هزینه کرد. در حادثه‌ی اخیر، گنبد چوبی و مناره‌ی این کلیسا به‌طور وسیعی در آتش سوخت.