قبیله ماسایی مارا با فرهنگی متفاوت در قلب آفریقا

قبیله ماسایی مارا ایل ماسایی یا ماآ یک قبیله کوچ نشین با فرهنگ و رسوم خاص خود هستند که در منطقه مارا در کنیا زندگی می کنند.

این قبیله برای علاقه‌مندان به ماجراجویی در سرزمین‌های بکر شرق قاره‌‌ آفریقا یا مسافران تور کنیا نام بسیار آشنایی است. مردم این قبیله در منطقه حفاظت‌شده‌ای به همین نام زندگی می‌کنند که با پوشش جانوری بی‌نظیرش از مشهورترین مقصدها برای سفر سیاحتی و اکتشافی یا همان سافاری در آفریقا به حساب می‌آید. این روزها با جست‌وجو درمورد قبیله ماسایی مارا به مطالبی می‌رسید که برای جلب توجه بیشتر، این مردم و زندگی و رسومشان را «باورنکردنی»، «وحشی همچون طبیعت» و حتی «تکان‌دهنده» معرفی می‌کنند؛ اما برای شناخت مردم ماسایی مارا باید نگاه کلیشه‌ای گردشگرانه را کنار گذاشت و با طبیعت و تاریخ و فرهنگ منطقه درآمیخت. آن وقت است که پی می‌برید قبیله ماسایی مارا با زبان خاص و آداب رازآمیز، موسیقی ویژه و مراسم بسیار سنتی‌ و باورهای شاید عجیب فرهنگی‌اش اتفاقاً از واقعی‌ترین تصویرها در آینه دوردست شرق آفریقا است.

فرهنگ سنتی قبیله ماسایی مارا

فرهنگ قبیله ماسایی مارا بسیار مردسالارانه است و مردان مسن بیشتر تصمیم‌های مهم را برای همه اهالی قبیله می‌گیرند. چندهمسری مردان برای ماسایی‌ها امری عادی است. پسران خانواده وظیفه نگهداری از گاوها را بر عهده دارند و دختران معمولاً هیزم و مواد پخت‌و‌پز جمع‌آوری می‌کنند. ضمناً در این فرهنگ، تعداد گاو و فرزندان معیار ثروت خانواده به حساب می‌آید.

یک ماسایی چگونه ماسایی می‌ شود؟

فرهنگ قبیله ماسایی مارا بر اصول غرور، احترام، صلح، هماهنگی، عشق، مهربانی، خانواده، جامعه، سنت، برگزاری مراسم و تشریفات، هنر، طبیعت و تبار و دودمان استوار است. ماسایی‌ها به تشییع جنازه و دفن در زمین اعتقادی ندارند، چون به باور آن‌ها دفن پیکر انسان به خاک آسیب می‌رساند. بنابراین پیکر افرادِ درگذشته را در مزارع رها می‌کنند تا به روشی به طبیعت بازگردد. یکی از سنت‌های مهم قبیله ماسایی مارا، ختنه کردن پسران (و گاهی دختران) همراه با برگزاری جشن و رقص و آواز است که در زبان محلی به آن اموراتا (Emorata) می‌گویند. این مراسم امروز همچنان با آب و رنگ سنتی برگزار می‌شود؛ پسران ختنه‌شده که موران (Moran) لقب می‌گیرند، باید تحمل درد خود را با سکوت نشان دهند و پس از پایان مراسم، چندین ماه را در روستای مجزایی بگذرانند تا به جنگجویانی شجاع تبدیل شوند. موران‌ها با لباس‌های مشکی متمایز و نشانه‌های سفیدی روی صورتشان مشهورند و تشخیص آن‌ها حتی برای گردشگران هم دشوار نیست.

قومیت و زبان قبیله ماسایی مارا

ریشه قبیله ماسایی مارا به مردمی برمی‌گردد که قوم‌شناسان به آن‌ها نیلوتک (Nilotic) یا نیلی‌تبار می‌گویند. منظور از این نام وابستگی آن‌ها به تبار ساکنان دره رود نیل است که از جنوب سودان تا تانزانیا پراکنده‌اند. ماسایی‌ها ابتدا در پایین‌دست دره نیل و نزدیک به دریاچه تورکانا (Turkana) در شمال غربی کنیا زندگی می‌کرده‌اند و بعدها با مهاجرت به جنوب به مناطق فعلی رفتند.

اگر زمانی شنیدید کسی قبایل بومی آفریقا را مردمی دور از فرهنگ یا تمدن خطاب می‌کند، می‌توانید به او یادآوری کنید که فقط دسته قومی نیلی‌تبارها سه دسته زبان برای برقراری ارتباط دارند. در این میان قبیله ماسایی مارا با بیش از یک و نیم میلیون نفر جمعیت پراکنده در کنیا و تانزانیا به زبانی به نام ماا (Maa) حرف می‌زنند. البته بسیاری از آن‌ها به زبان‌های رسمی کنیا یعنی سواحیلی و انگلیسی هم تسلط دارند.

نمادهای هویت قبیله بر تن قرمز پوشان

مردم قبیله ماسایی مارا لباس‌های خود را بر اساس جنسیت، سن و مکان انتخاب می‌کنند، اما رنگ لباس برایشان اهمیتی ماورایی دارد؛ رنگ مورد علاقه ماسایی‌ها قرمز است که به نوعی نماد قبیله هم به حساب می‌آید. آن‌ها قرمز را سمبل شجاعت، اتحاد و البته رنگ خون می‌دانند. با این حال، ماسایی‌ها لباس‌های سیاه، آبی، شطرنجی و راه‌راه را هم در کنار دیگر پوشش‌های رنگارنگ قاره آفریقا بر تن می‌کنند. همان‌طور که اشاره شد، پسران ماسایی باید بنا به یک رسم سنتی، تا چند ماه پس از ختنه‌ لباس‌ سیاه بپوشند. تا پیش از دهه 1960، پوششش بیشتر اهالی قبیله ماسایی مارا پارچه یا پوست قرمز رنگی بود که به دور بدنشان می‌پیچیدند و در زبان محلی، شوکا (Shúkà) نامیده می‌شد. پس از آن ماسایی‌ها به تدریج پوشش‌هایی مدرن‌تر از پوست و پشم حیوانات خود را هم امتحان کردند.

جواهرات رنگارنگ زنان و مردان ماسایی مارا

اگر زمانی با تور کنیا به سفر رفتید و بازدید از ماسایی مارا در برنامه‌‌تان بود، حتماً به سنگ‌ها، جواهرات و حلقه‌هایی که زنان و مردان قبیله ماسایی مارا از خود آویزان می‌کنند، دقت کنید. زن‌های این قبیله معمولاً سنگ‌های درخشان و قیمتی یا مهره‌های تزئینی را به صورت گردنبند، دستبند و گوشواره برای آراستن خود درمی‌آورند. یکی از روش‌های مخصوص ماسایی‌ها برای زیباتر شدن، کشیدن و سوراخ کردن لاله گوش‌ها و آویزان کردن حلقه‌های فلزی است که بین مردان و زنان قبیله رواج دارد.

سنت آرایش مو در قبیله ماسایی مارا

در قبیله ماسایی مارا بیشتر مردان و حتی زنان را با سر ‌تراشیده می‌بینید؛ در واقع تراشیدن موها یکی از آداب قبیله ماسایی مارا برای حضور در جشن‌هایی مانند ختنه و ازدواج است که نشان می‌دهد فرد آمادگی شروع فصل تازه زندگی خود را دارد. اگر به اندازه کافی خوش‌شانس باشید، در سفر به کنیا مهمان مراسم جالب جشن نام‌گذاری نوزادان قبیله ماسایی مارا خواهید شد؛ بر اساس این سنت، نوزادان در سه‌ماهگی با سرِ تراشیده نام‌گذاری می‌شوند اما به جای یک اسم برای هرکدام سه اسم انتخاب می‌شود. پسران نوجوان هم باید موهایشان را دو روز قبل از ختنه شدن بتراشند.

اما اگر در بازدید از قبیله ماسایی مارا مردی با موهای بلند بافته‌شده دیدید، می‌توانید مطمئن باشید که او جنگجو یا سرباز قبیله بوده و به همین دلیل اجازه داشته موهایش را بلند کند. البته تضمین نمی‌کنیم که موهای بافته‌شده جنگجویان ماسایی توجه شما را بیشتر از لباس‌‌های یک‌دست قرمز، چماق‌های عظیم (Orinka) یا نیزه‌های تیز و بلندشان جلب کند.

جادوی آوازهای قبیله ماسایی ها

تصور کنید زیر یکی از آن باران‌های فصلی جنوب کنیا مهمان مراسم ازدواجی در جمع قبیله ماسایی مارا هستید؛ در این مراسم به استثنای اجرای بعضی آهنگ‌های خاص با شیپورهای بزرگ، آواز خواندن یا رقص ماسایی‌ها را هیچ سازی همراهی نمی‌کند. تمام موسیقی این قبیله را ریتم‌های آوازی‌ای تشکیل می‌دهد که از حنجره یک گروه خواننده‌ به صورت هماهنگ تولید می‌شود و در همان حال رهبر گروه که اولارانیانی (Olaranyani) نامیده می‌شود ملودی را با صدای بلند می‌خواند.

باران همچنان می‌بارد و اولارانیانی خواندن آواز را شروع کرده. همان‌طور که صحنه را تماشا می‌کنید، اعضای گروه از زن و مرد با لحنی تاییدی به او پاسخ می‌دهند و هم‌زمان می‌پرند و می‌رقصند تا صدای خوش‌آهنگ مهره‌های تزئینی‌شان نت‌های موسیقی جدیدی ایجاد کند. در ادامه زنان لالایی‌های سنتی ماسایی را زمزمه می‌کنند و ترانه‌هایی در تحسین پسران قبیله می‌خوانند. عروس و داماد به پیشواز فصل جدیدی از زندگی می‌روند و یکی از به‌یادماندنی‌ترین خاطرات شما از قبیله ماسایی ثبت می‌شود.

خدای باران و صاعقه در مذهب ماسایی

مردم قبیله ماسایی مارا در گذشته خدایی به نام انگای یا انکای (Enkai) را به‌عنوان پروردگار یکتای خود می‌شناختند. انکای در باور ماسایی‌ها خدایی مهربان و خیرخواه است، اما احساسات او نسبت به مردم با رنگ‌های مختلف ظاهر می‌شود؛ انکای سیاه و آبی تیره (Enkai-Narok) از قبیله ماسایی مارا رضایت دارد، رعد و برق و باران می‌فرستد و باعث سرسبزی و آبادانی می‌شود. اما انکای قرمز (Enkai-na-Nyokie) از چیزی خشمگین است، در صاعقه جلوه‌گر می‌شود و ماسایی‌ها را با خشکسالی و قحطی و گرسنگی مجازات می‌کند. البته امروزه بیشتر مردم این قبیله مسیحی شده‌اند و تعداد بسیار کمی از آن‌ها هم مسلمان‌اند.

رقص رنگ‌ ها در سرزمین ماسایی‌ها

جشنواره رنگ و نقش، عنوانی شایسته برای توصیف فرهنگ غنی و جذاب مردم ماسایی در شرق آفریقا است. لباس‌های رنگارنگ، تزئینات بدیع و آرایش موهای خاص، هویت منحصر به فردی به این قوم سرشناس داده است. زنان ماسایی با شال‌های رنگی و طرح‌دار به نام "شُکا" و مردان با رداهای بلند و پشمی به نام "کِنْگا" در این جشنواره حضور پیدا می‌کنند. تزئینات بدلی و گردنبندهای رنگی، زیبایی لباس‌ها را دوچندان می‌کند. زنان ماسایی با استفاده از خاک رس و مواد طبیعی، موهای خود را به شکل‌های مختلف و گاه مجسمه‌مانند آرایش می‌کنند. این آرایش، نشان‌دهنده‌ی جایگاه اجتماعی و سن افراد در قبیله است. جشنواره رنگ و نقش، فرصتی برای به نمایش گذاشتن خلاقیت، مهارت و هویت مردم ماسایی است. این سنت دیرینه، نسل به نسل منتقل شده و به عنوان نمادی از غرور و پویایی این قوم شناخته می‌شود.

کوچ‌ نشینی دام‌ پروری سنتی ماسایی‌ ها

مردم قبیله ماسایی مارا از ابتدا کوچ‌نشین بوده‌اند و امروز هم در دشت‌ها و علف‌زارهای وسیع دام‌پروری می‌کنند. بنابراین عجیب نیست که در مدت سکونت در یک منطقه، از فراوان‌ترین مواد طبیعی برای خود خانه‌های موقتی‌ بسازند. این خانه‌های دایره‌ای‌شکل عمدتاً کار دست زنان ماسایی است و با حصاری که مردان قبیله می‌سازند از حمله جانوران وحشی در امان می‌ماند. البته در سفر به ماسایی مارا متوجه می‌شوید که خیلی از ماسایی‌ها به تدریج زندگی کوچ‌نشینی را رها کرده و با متمرکزسازی همین خانه‌های موقتی، روستاهای امروزی خود را شکل داده‌اند.

قبیله ماسایی مارا برای زندگی به گاوهای خود تکیه دارد و اهمیت بسیاری برای این حیوانات قائل‌ است. ماسایی‌ها بنا به یک افسانه قدیمی معتقدند همه گاوهای روی زمین هدیه‌ای از خدا به آن‌ها است؛ به همین دلیل در گذشته سرقت دام از قبایل دیگر بینشان رواج داشت، اما امروزه این رسم بسیار کم‌رنگ شده است.

خون و شیر و عسل بر سفره ماسایی‌ ها

یکی از ویژگی‌هایی که باعث شده برخی گردشگران، مردم قبیله ماسایی مارا را عجیب، شگفت‌انگیز و حتی وحشی توصیف کنند، بعضی عادت‌های غذایی آن‌ها است. غذاهای اصلی ماسایی‌ها شامل گوشت، خون، شیر، چربی، عسل و پوست درخت است. اشتباه نکنید، ماسایی‌ها «خون‌خوار» نیستند، فقط گاهی مقداری خون تازه گاو را که با نیشتر زدن رگ گردن حیوان به دست آمده، با شیر تازه مخلوط می‌کنند و می‌نوشند. اشتباه دوم بعضی گردشگران این است که تصور می‌کنند ماسایی‌ها به خوردن این مخلوط در طول روز عادت دارند، در حالی که تهیه این نوشیدنی نوعی مراسم تشریفاتی است که به ندرت برگزار می‌شود و به باور مردم، عامل افزایش قدرت جنگجویان و درمان برخی بیماران است.

قبیله ماسایی مارا در مناسبت‌ها و مراسم خاص برای تهیه غذا گاو نر و بره‌ قربانی می‌کنند. یک دام‌دار ماسایی علاوه بر این از پوست حیوانات به عنوان زیرانداز یا روانداز استفاده می‌کند و حتی فضولات آن‌ها را هم در ساخت و ساز دیوار خانه‌ها به کار می‌گیرد. همین نشان می‌دهد که زندگی قبیله ماسایی مارا بر محور دام‌هایش می‌چرخد. به تازگی ماسایی‌ها بعضی محصولات کشاورزی مانند پودر ذرت، برنج و کلم را هم به سفره خود اضافه کرده‌اند.

قبیله ماسایی مارا؛ مهمان‌نواز، عجیب و شجاع

ماسایی‌ها روحیه مهمان‌نواز و خونگرمی دارند و اگر حس کنند به جامعه و فرهنگشان علاقه‌مندید، شما را به دنیای رنگارنگ و پر جنب‌و جوششان دعوت می‌کنند. البته اگر خواستید مهمان قبیله ماسایی مارا شوید ممکن است از روش خوش‌آمدگویی آن‌ها تعجب کنید؛ بسیاری از ماسایی‌ها به نشانه برآورده شدن آرزوها، ابتدا آب دهان را بر کف دست پخش می‌کنند و بعد برای دست دادن به سوی مهمان می‌روند.

بازدید از روستاهای قبیله ماسایی مارا بدون تماشای بازی‌های کودکانی که با خنده‌های پرسروصدایشان نماد امید به آینده به حساب می‌آیند، چیزی کم دارد. مسن‌ترهای قبیله تلاش می‌کنند با روایت داستان‌هایی از حکمت و ارزش‌های قبیله، جهان‌بینی سنتی خود را در قالب روایت جذاب اسطوره‌های ماسایی به این نمایندگان کوچک انتقال دهند.

نیزه‌ های ماسایی در دست مشهور ترین شکارچیان جهان

مردان قبیله ماسایی مارا به شجاعت و مهارت در شکار و جنگ معروف‌اند. این شکارچیان بلندقامت و مغرور حتی در حضور حیوانات وحشی هم ترسی از خود نشان نمی‌دهند و می‌توانند نیزه و چماق‌های سنگین خود را تا صدها متر به سوی هدف پرتاب کنند.

یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های قبیله ماسایی مارا آن است که در طول زمان به سنت‌ها و روش زندگی خود وفادار مانده است. امروزه در میان بسیاری از قبایل آفریقایی خبری از سبک زندگی و رسوم بومی نیست، اما ماسایی‌ها همچنان بر پایبندی به آیین‌های اجدادی اصرار دارند. البته خیلی از رسم‌های ماسایی هم به فراخور زمان تغییر کرده، مثلاً دیگر لازم نیست مردان جوان برای عضویت در گروه جنگجویان قبیله، از آزمون انفرادی کشتن شیرهای درنده پیروز بیرون آیند.

قبایل ماسایی مارا در کجا ساکن هستند؟

در دل دشت‌های جنوب غربی کنیا و نزدیک به پارک ملی سرنگتی (Serengeti)، معروف‌ترین ذخیره‌گاه حفاظت‌شده‌ جهان قرار دارد؛ اینجا ماسایی مارا (Masai mara) است که تنوع بی‌نظیری از جانوران را در مساحت ۱۵۰۰ کیلومتر مربعی خود جای می‌دهد.

بعید است تا امروز ماسایی مارا را در فیلم‌های سینمایی یا مستندهای مربوط به طبیعت‌گردی و گونه‌های حیات وحش‌ آفریقا ندیده باشید؛ بیشتر صحنه‌هایی که از‌ حمله‌ نفس‌گیر کروکودیل‌ها به گورخرهای تشنه لب رودخانه و حرکت دسته‌جمعی بوفالوها در دشت‌های پهناور تماشا کرده‌اید یا تصاویری که شیرهای باشکوه آفریقا را همراه توله‌هایشان بر فراز تپه‌ در پس‌زمینه خورشید سرخ غروب نشان می‌دهد، در ماسایی مارا فیلم‌برداری و عکاسی شده است. حتی گروه تولید شرکت دیزنی برای ساخت انیمیشن مشهور شیرشاه (The Lion King) به ماسایی مارا سفر کردند تا مناظر طلوع و غروب و علف‌زارهای محل زندگی حیوانات را از این نگین کنیا، کشور آسمان‌های وسیع الهام بگیرند.

در میان دشت‌ های ماسایی مارا

جولای هرسال یکی از جذاب‌ترین پدیده‌های حیات وحش دنیا در ماسایی مارا روی می‌دهد که سیل گردشگران، مستندسازان، عکاس‌های طبیعت‌ و گروه‌های فیلم‌برداری را راهی این منطقه می‌کند؛ بیش از ۵/۱ میلیون جانور وحشی، از فیل و کرگدن و بوفالو تا گورخر و غزال‌ در جستجوی مراتع جدید از دشت‌های شمال تانزانیا به ماسایی مارا مهاجرت می‌کنند.

اگر بتوانید سفرتان به کنیا را هم‌زمان با این این مهاجرت دسته‌جمعی باشکوه برنامه‌ریزی کنید، مطمئن باشید تجربه شما در هر جمعی، جذاب‌ترین و نفس‌گیرترین خاطره سفر خواهد بود. مردم قبیله ماسایی مارا در چنین سرزمینی زندگی می‌کنند و جلوه‌های همزیستی با این جانوران به خوبی در زندگی و رسوم آن‌ها دیده می‌شود. روندی که برای شما به عنوان گردشگر، سرشار از شگفتی و هیجان است، اما برای اهالی قبیله پیوندی ضروری و طبیعی با زیستگاه زیبایشان به حساب می‌آید.
این مطلب از مجله ایوار راهنمای جامعی برای شناخت قبیله ماسایی مارا بود که امیدوارم بای شما مفید بوده باشد.