باران خون؛ واقعیت یا افسانه؟

تصور کنید در یک روز معمولی، ناگهان قطرات باران قرمز از آسمان فرو بریزند؛ چیزی که بیشتر شبیه صحنه ای از یک فیلم علمی تخیلی است تا واقعیت.

«باران خون» پدیده‌ای طبیعی، اما بسیار نادر است که طی آن قطرات باران، به‌دلیل وجود ذرات خاص، رنگی قرمز پیدا می‌کنند. این ذرات کوچک و گرد، حاوی رنگدانه‌های «کاروتنوئیدی» هستند و با ورود به باران، آن را به رنگ سرخ درمی‌آورند؛ بدون اینکه آسیبی برای انسان یا محیط زیست ایجاد کنند. باران خون در سراسر جهان، از هند و سریلانکا گرفته تا انگلستان، روسیه و اسپانیا، رخ داده و هر بار با ویژگی‌های خاص خود دیده شده است؛ برخی رنگی تیره و لکه‌دار بر لباس‌ها باقی می‌گذارند و برخی تنها جلوه‌ای کم‌رنگ ایجاد می‌کنند. این پدیده نه‌تنها از منظر علمی و محیط زیستی اهمیت دارد، بلکه به‌دلیل ظاهر غیرمعمول و نادر خود، همواره توجه عموم مردم را به خود جلب کرده و موضوع مطالعات هواشناسی، زیست‌شناسی و حتی فرهنگ و ادبیات شده است.

باران خون چیست؟

«باران خون» (Blood Rain / Red Rain) پدیده‌ای طبیعی است که به‌ندرت رخ می‌دهد؛ در این پدیده قطرات باران، رنگ قرمز دارند. این رنگ قرمز هیچ ارتباطی با خون واقعی ندارد و نتیجه حضور «میکروارگانیسم‌‌ها» (Microorganisme) و ذرات خاصی در قطرات است. اصطلاح «باران خون» بیشتر یک عبارت عامیانه است و تعریف علمی دقیقی ندارد؛ اما از لحاظ تاریخی به‌عنوان پدیده‌ای نادر و گاهی نشانه‌ای بدشگون در نظر گرفته شده است؛ مثلا در آثار ادبی قدیمی مانند ایلیاد هومر، باران سرخ به‌عنوان نشانه بدشانسی یا هشداری برای رخدادن اتفاقی ناگوار به کار رفته است.

خصوصیات باران قرمز

قطرات باران قرمز دارای ویژگی‌های خاصی هستند که آن‌ها را از قطرات معمولی متمایز می‌کنند:

• اندازه ذرات ۴ تا ۱۰ میکرومتر است و عمدتاً گرد یا بیضی هستند.
• ترکیب شیمیایی شامل کربن و اکسیژن است و مقادیر جزئی عناصر دیگر مانند نیکل، منگنز و تیتانیوم هم در قطرات باران خونین یافت می‌شود.
• این ذرات حاوی آمینو اسیدهایی مانند فنيل آلانین، گلوتامیک اسید، سرین و آسپارتیک اسید هستند و رفتارشان شبیه موجودات زنده است؛ اما ممکن است «دی ان آ» (DNA) قابل شناسایی توسط روش‌های اولیه نداشته باشند یا به‌سختی قابل مشاهده باشد.

باران خون می‌تواند تنها چند دقیقه طول بکشد و شدت رنگ آن بسته به غلظت ذرات یا باکتری‌ها و هاگ‌ها متفاوت است. در برخی موارد، باران به حدی قرمز است که لباس‌ها یا سطح زمین را لکه‌دار می‌کند؛ اما در موارد دیگر، فقط ردی کم‌رنگ روی سطوح باقی می‌گذارد.

دلیل علمی پدیده باران خون

مطالعات علمی نشان می‌دهند که باران خون یک پدیده ترکیبی از عوامل جوی و بیولوژیکی است که به دو عامل مرتبط است:

۱. ذرات گرد و غبار صحراها یا مناطق خشک: در برخی موارد، بادهای قوی می‌توانند گرد و غبار و ذرات ریز شن‌های قرمز یا زرد را از مناطق صحرایی بلند، و به ابرها منتقل کنند. وقتی این ذرات با قطرات باران مخلوط می‌شوند، باران قرمز رنگ یا بارانی مایل به قرمز ظاهر می‌شود. نمونه‌هایی از این نوع باران در انگلستان و اروپا دیده شده است که عمدتاً رنگ قهوه‌ای یا زرد داشتند و «باران خون واقعی» نبوده‌اند.

۲. هاگ‌های جلبک: تحقیقات روی باران قرمز کرالا در هند، نشان داد که «هاگ‌های جلبک» (Algae spores) و «جلبک‌های رشته‌ای» (Trentepohlia) دلیل رنگ قرمز باران هستند. این جلبک‌ها روی درختان، صخره‌ها و خاک مرطوب رشد می‌کنند و در شرایط وزش باد شدید، هاگ‌هایشان به هوا منتقل می‌شود و با باران ترکیب می‌گردد. این جلبک‌ها دارای رنگدانه قرمز «کاروتنوئید» (Carotenoid) هستند که باعث رنگ قرمز باران می‌شود. بررسی‌ها نشان داد که این ذرات از «متئوها» (Meteos)، گرد و غبار صحرا و مواد آتشفشانی نشأت نمی‌گیرند و کاملاً منشأ محلی و بیولوژیکی دارند.

بنابراین دلیل علمی باران خون می‌تواند منشأ بیولوژیکی (هاگ‌های جلبک) یا منشأ فیزیکی (گرد و غبار صحرا) باشد. در کرالا هند و در اکثر گزارش‌های مستند اخیر، دلیل اصلی علمی آن هاگ‌های جلبک هستند.

نمونه های مشهور باران خون

ایالت کرالا در هند: بارش باران قرمز در کرالا نخستین بار ۱۵ ژوئیه سال ۱۹۵۷ میلادی گزارش شد. در ۲۵ ژوئیه تا ۲۳ سپتامبر سال ۲۰۰۱ میلادی نیز خبر بارش بارانی قرمز رنگ منتشر شد که لباس‌ها را لکه‌دار می‌کرد؛ پس از آن باران‌های زرد، سبز و سیاه نیز توسط مردم و رسانه‌های محلی گزارش شدند. البته در سال‌ ۲۰۱۲ میلادی هم بارش باران خونین در کرالا گزارش شد. دلیل اصلی نزول قطرات سرخ از آسمان کرالا، وجود هاگ‌های جلبک بود.

کشور سریلانکا: سال ۲۰۱۲ میلادی، بارش قطراتی قرمز و نارنجی در استان‌های شرقی و شمال مرکزی کشور سریلانکا گزارش شد.

انگلستان: در سال ۱۹۰۳ میلادی، باران قرمز در انگلستان هم بارید که ناشی از ترکیب شدن گرد و غبار «صحرای بزرگ آفریقا» (Sahara desert) با ابرهای باران‌زا بود.

شهر نوریلسک روسیه: در شهر «نوریلسک» (Norilsk) کشور روسیه، در سال ۲۰۱۸ میلادی، بارش بارانی قرمز رنگ گزارش شد که البته علت قرمزی آن را، بقایای زنگ فلزات در قطرات بار اعلام کردند. گویا این ذرات توسط بادها حمل می‌شدند و در هوا معلق بودند که باران آن‌ها را شسته و همراه خود به زمین بازگردانده بود.

استان سامورا اسپانیا: در «سامورا» (Zamora)، در سال ۲۰۱۴ میلادی بارانی قرمز رنگ بارید که علت رنگ آن ترکیب میکروجلبک‌های «هماتوکوکوس پلوویالیس» (Haematococcus pluvialis) با قطرات آب گزارش شد.

باران خون در ایران

هرچند گزارش معتبری از وقوع باران قرمز در ایران وجود ندارد، اما آنچه در ایران رایج است ترکیب ذرات غبار با قطرات ریز باران است. در مناطق مختلف کشورمان از جمله بیابان‌های مرکزی، جنوب و جنوب شرقی ایران، باران‌های رنگی که عموما قهوه‌ای یا زرد بودند، دیده شده است. هنگامی که ذرات گرد و غبار، خاک و سایر ریزگردها، بر اثر وزش باد یا طوفان‌های شدید و نسبتا طولانی‌مدت در هوا پراکنده می‌شوند، وقوع باران منجر به شسته شدن آن‌ها و بازگشتشان به سطح زمین می‌شود و خودروها، ساختمان‌ها و... را لکه‌دار و کدر می‌کند. این باران‌ها ابدا شبیه آنچه در کرالا رخ داده است، نیستند؛ زیرا «باران خون» در کرالا با ذرات میکروبی و هاگ‌های جلبکی همراه بود.

البته بارش باران در جزیره هرمز منجر به وقوع «سیلاب قرمز» یا «سیلاب سرخ» می‌شود؛ اما علت جاری شدن این سیلاب، بارش باران خونین نیست. چندین سال قبل، فیلم‌ها و تصاویر مختلفی منتشر شد که نشان می‌داد با بارش سنگین باران در جزیره هرمز، ساحل و آب دریا به رنگ قرمز درآمده است. این رخداد باعث ایجاد «امواج خونین» در خلیج فارس شده بود و همین امر نظر جهانیان را به جزیره کوچک هرمز جلب کرد.

در ابتدا گمان می‌رفت علت این واقعه بارش باران خون است؛ اما خیلی زود مشخص شد قطرات آبی که از آسمان به زمین فرود آمدند، تفاوتی با باران‌های معمولی ندارند. خاک جزیره هرمز، خاکی خاص و بسیار سرخ رنگ است که غنی از ترکیبات آهن (به‌ویژه اکسید آهن) است. این خاک نزد محلی‌های ساکن جزیره معمولا با عنوان «گلک» (Gelack) شناخته می‌شود. وقتی باران شدیدی می‌بارد، آب باران این خاک سرخ را می‌شوید، خاک و رسوبات سرخ‌رنگ موجود در آن را وارد رودها و مجاری آبی می‌کند و به سمت دریا هدایت می‌کند.

مخلوط آب و خاک قرمز، وقتی به دریا می‌رود یا بر سواحل می‌نشیند، موج‌ها و آب ساحل را قرمز یا شرابی رنگ می‌کند. بنابراین در هرمز، قرمز شدن آب، ساحل، دریا و امواج، به دلیل ذرات معلق در خود باران نیست؛ بلکه به‌دلیل شستشوی خاک قرمز رنگ غنی از آهن و انتقال رسوبات معدنی به آب و ساحل است. این پدیده به طبیعت زمین‌شناسی و جنس خاک جزیره مربوط است.

باران خون در هند 

منطقه کرالا در ایالت جنوبی هند، مهم‌ترین محل ثبت باران قرمز است. نخستین گزارش ثبت شده در سال ۱۹۵۷ میلادی بود؛ اما مشهورترین و علمی‌ترین مورد بین ۲۵ ژوئیه تا ۲۳ سپتامبر ۲۰۰۱ میلادی اتفاق افتاد. در ۲۰۱۲ میلادی نیز گزارشی از باران خون منتشر شد. باران قرمز، در مقاطع کوتاه و محدود به چند کیلومتر مربع بود و شدت رنگ آن به حدی بود که لباس‌ها را لکه‌دار می‌کرد. آزمایش‌ها نشان دادند در هر یک میلی‌لیتر از قطرات این باران‌های خونین، حدود ۹ میلیون ذره قرمز رنگ وجود داشت و کل ذرات قرمز در باران حدود ۵۰ هزار کیلوگرم برآورد شدند.

در ابتدا تصور می‌شد باران ناشی از انفجار شهاب‌سنگ باشد. فیزیکدانان هندی مانند «گادفری لوئیس» (Godfrey Louis) و «سانتوش کومار» (Santhosh Kumar) هم نظریه‌ای ارائه دادند که علت باران‌های سرخ را منشأیی فرازمینی می‌دانست؛ اما تحقیقات دولت هند و آزمایش‌های انجام شده توسط سایر دانشمندان، این فرضیه را رد کرد و منشأ زمینی، زیست محیطی و بیولوژیکی را تایید کرد. بررسی‌ها نشان داد ذرات موجود در قطرات باران‌های خونی، هاگ‌های جلبک هستند و منشأ محلی دارند. این جلبک روی سطح درختان و صخره‌ها می‌روید و در شرایط بارانی و مرطوب، همزمان هاگ‌های قرمز تولید می‌کند؛ در نهایت به کمک باد و جریانات جوی، آن‌ها را به ارتفاعات آسمان می‌فرستد و رنگ ابرها را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

آیا باران خون خطرناک است؟

باران خون به‌خودی خود اسمی وحشت‌زا دارد؛ اما آیا واقعا خطرناک است؟ در زیر این موضوع را بررسی می‌کنیم:

برای انسان: باران خون برای انسان‌ها خطرناک نیست. ذرات قرمز موجود در باران عمدتاً هاگ‌های جلبک هستند که برای انسان سمی نیستند و به طور مستقیم سلامت بشر را تهدید نمی‌کنند.

برای محیط زیست و کشاورزی: باران رنگی می‌تواند باعث لکه‌دار شدن ساختمان‌ها، خودروها و محصولات کشاورزی شود. در برخی موارد ممکن است اثرات جزئی بر رشد یا ظاهر گیاهان داشته باشد؛ اما آسیب جدی بر محیط زیست و کشاورزی گزارش نشده است.

برخی دانشمندان، ذرات باران قرمز را با ویژگی‌های «اکستریموفیلی» (Extremophilia) شناسایی کرده‌اند؛ به این معنا که جلبک موجود در این باران می‌توانند در شرایط بسیار سخت هم زنده بمانند؛ اما هیچ شواهد مستندی از تهدید واقعی جلبک‌ها و باکتری‌های موجود در باران‌های قرمز، برای انسان و سایر موجودات ارائه نشده است.

بنابراین باران خون یک پدیده زیبا و شگفت‌انگیز، اما بی‌خطر است و بیشتر سوژه‌ای جالب برای مطالعات مطالعه علمی محسوب می‌شود تا تهدید؛ اما ممکن است اثرات سطحی یا زیست‌محیطی جزئی به همراه داشته باشد که این تاثیرات بسیار ناچیز است.