قدیمی ترین شهرهای جهان؛ از شوش تا آتن

قدیمی ترین شهرهای جهان ما را به اعماق تاریخ می برند؛ جایی که نخستین تمدن ها شکل گرفتند.

تداوم زندگی، شواهد باستان‌شناسی و میزان پیشرفت شهری از جمله معیارهایی هستند که برای تعیین قدیمی‌ترین شهرهای جهان در نظر گرفته می‌شوند. قطعا این کار آسانی نیست؛ چون هر معیاری می‌تواند نتیجه متفاوتی به‌دنبال داشته باشد. برخی معتقدند شهری که از زمان شکل‌گیری‌اش همیشه محل سکونت بوده، قدیمی‌ترین است؛ بعضی دیگر می‌گویند فقط زمانی می‌توان گفت یک شهر قدیمی است که در طول تاریخ، نقش و عملکرد شهری خود را حفظ کرده باشد. گروهی هم بر این باورند که وجود نخستین نشانه‌های یک سکونتگاه منظم، معیار اصلی به‌ شمار می‌رود. بنابراین، اینکه دقیقاً چه چیزی یک شهر را قدیمی می‌کند، به دیدگاه‌های فرهنگی، تاریخی و باستان‌شناسی بستگی دارد.

امروزه شهر را معمولاً به منطقه‌ای با بیش از صد هزار نفر جمعیت می‌گویند؛ در حالی که در قرن اول میلادی، جمعیت کل جهان حدود ۲۰۰ میلیون نفر بود. پس وقتی از شهرهای باستانی صحبت می‌کنیم، باید درک درستی از شرایط زمانه آن‌ها و زیرساخت‌های محدودشان داشته باشیم. قدیمی‌ترین شهرهای دنیا یک ویژگی مشترک دارند؛ آن‌ها با وجود همه تغییرات و دشواری‌ها باقی مانده‌اند و تاریخ زنده‌ای از موفقیت‌ها و شکست‌های بزرگ انسان هستند.

قدیمی ترین شهرهای جهان

۱. اریحا

اریحا (Jericho) شهری باستانی در کرانه باختری رود اردن است که به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین سکونتگاه‌های بشری شناخته می‌شود. شواهد باستان‌شناسی حاکی از آن است که سابقه‌ی سکونت در این منطقه به حدود ۱۰,۰۰۰ سال پیش از میلاد بازمی‌گردد؛ یعنی به دوره فرهنگ ناتوفیان (Natufian) که جوامع شکارچی-گردآورنده به تدریج به سمت زندگی روستایی و کشاورزی حرکت کردند. برج اریحا که قدمت آن به حدود ۸,۰۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد، یکی از قدیمی‌ترین سازه‌های سنگی کشف‌شده در جهان محسوب می‌شود و نمایانگر شکل‌گیری ابتدایی ساختارهای شهری و دفاعی در آن دوران است.

ویژگی برجسته‌ی اریحا در پیوستگی سکونت انسانی است؛ از دوران نوسنگی تا به امروز، این شهر بدون وقفه میزبان انسان‌ها بوده و همین امر آن را در میان دیگر شهرهای کهن جهان ممتاز می‌کند. در طول تاریخ، اریحا تحت حاکمیت تمدن‌ها و حکومت‌های گوناگونی قرار گرفته است؛ از جمله کنعانی‌ها، مصری‌ها، اسرائیلی‌ها، بابلی‌ها، ایرانیان، یونانی‌ها، رومی‌ها، بیزانسی‌ها و بعدها سلسله‌های اسلامی.

با وجود افسانه‌هایی که در متون دینی مانند کتاب مقدس در مورد سقوط دیوارهای اریحا توسط سپاه یوشع روایت شده است، پژوهش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که برخی از این داستان‌ها با داده‌های علمی موجود همخوانی ندارند. با این حال، قدمت طولانی، پیوستگی سکونت، و بقایای باستانی ارزشمند، اریحا را به یکی از شاخص‌ترین نمونه‌های زیست پایدار و طولانی‌مدت انسانی در جهان تبدیل کرده است. 

۲. بیبلوس

بیبلوس (Byblos) شهری در سواحل مدیترانه در کشور لبنان است که به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای دارای سکونت مداوم در جهان شناخته می‌شود. قدمت این شهر به بیش از ۸,۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد و از هزاره پنجم پیش از میلاد به‌طور پیوسته میزبان تمدن‌های گوناگون بوده است.

نام این شهر در دوران باستان به‌گونه‌های مختلفی چون گبال یا جبال شناخته می‌شد و بعدها یونانیان آن را بیبلوس نامیدند. اهمیت تاریخی بیبلوس در این است که یکی از نخستین مراکز شهری در منطقه شام محسوب می‌شود و نقشی حیاتی در توسعه تمدن فینیقی ایفا کرده است. فینیقی‌ها در این شهر زبان، فرهنگ و سیستم‌های نگارشی خود را توسعه دادند و آن را به یکی از مراکز اصلی تبادل فرهنگی و بازرگانی در مدیترانه بدل ساختند.

بیبلوس با مصر باستان، بین‌النهرین و دیگر تمدن‌های کهن در ارتباط نزدیک بود و این تعاملات تاریخی باعث شد که این شهر به یکی از قطب‌های تمدنی منطقه تبدیل شود. از منظر تاریخی، تداوم سکونت در بیبلوس و سازگاری آن با تحولات سیاسی، فرهنگی و زیست‌محیطی از دلایل اصلی جایگاه برجسته‌ی آن در فهرست قدیمی‌ ترین شهرهای جهان است. حتی در دوران مدرن نیز این شهر همچنان پابرجا باقی مانده و حضور انسان در آن قطع نشده است؛ موضوعی که خود گواهی بر دوام تاریخی و ارزش فرهنگی آن در طول هزاران سال به‌ شمار می‌آید.

۳. پلوودیو

پلوودیو (Plovdiv) یکی از کهن‌ترین شهرهای زنده اروپا به شمار می‌رود که در کشور بلغارستان واقع شده است و قدمت آن به بیش از ۸,۰۰۰ سال پیش می‌رسد. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که نخستین سکونتگاه‌ها در این منطقه به دوران نوسنگی بازمی‌گردند و از آن زمان تا امروز، همواره تمدن انسانی در آن حضور داشته است. پلوودیو در طول تاریخ با نام‌های مختلفی شناخته شده است که از جمله آن‌ها می‌توان به فیلیپوپولیس اشاره کرد.

این شهر در مسیرهای تجاری و فرهنگی مهمی قرار داشت که تمدن‌های بزرگ باستانی نظیر تراکیایی‌ها، یونانیان، رومی‌ها، بیزانسی‌ها و بعدها عثمانی‌ها در آن نقش ایفا کردند. اهمیت پلوودیو در این است که نه‌تنها یکی از قدیمی‌ترین شهرهای اروپا است، بلکه پیوستگی سکونت در آن بی‌وقفه بوده و هیچ دوره‌ای از تاریخ به‌طور کامل خالی از جمعیت نشده است. این ویژگی آن را به یکی از نادرترین نمونه‌های زیست انسانی مداوم در اروپا و جهان تبدیل کرده است. باستان‌شناسان با حفاری‌های متعدد در این منطقه، بقایای معماری، ابزارهای زندگی و شواهدی از فعالیت‌های تجاری و فرهنگی را کشف کرده‌اند که نشان‌دهنده‌ی پیشرفت‌های تمدنی در ادوار مختلف است.

پلوودیو نه‌تنها از نظر تاریخی، بلکه از منظر فرهنگی نیز یک نماد زنده از گذر زمان و دوام حیات شهری است که از دوران باستان تا امروز ادامه یافته است و همچنان به‌عنوان یک مرکز شهری فعال در اروپا به حیات خود ادامه می‌دهد.

۴. حلب

حلب (Aleppo) شهری بسیار کهن در شمال غربی سوریه است که سابقه سکونت انسانی در آن به بیش از ۸,۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد و از همین رو یکی از قدیمی‌ترین شهرهای همواره مسکونی در جهان محسوب می‌شود. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که حلب از دوران نوسنگی تاکنون همواره محل زندگی اقوام و تمدن‌های مختلف بوده و موقعیت جغرافیایی آن در مسیر کاروان‌های تجاری میان مدیترانه و بین‌النهرین، اهمیت استراتژیک ویژه‌ای به آن بخشیده است.

در دوره‌های مختلف تاریخی، حلب تحت سلطه تمدن‌های بزرگی چون سومریان، اکدی‌ها، آشوری‌ها، هیتی‌ها، یونانیان، رومیان، امپراتوری بیزانس، خلفای اسلامی، ممالیک و عثمانی‌ها بوده است. یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد حلب، تداوم حیات شهری آن علی‌رغم وقوع جنگ‌ها، زلزله‌ها و تحولات سیاسی گوناگون است. این شهر همواره خود را با شرایط زمانه تطبیق داده و بازسازی شده است که نشانه‌ای از ظرفیت تمدنی بالای آن است.

حلب همواره در مرکز توجه جغرافیای سیاسی و فرهنگی منطقه بوده است. با وجود خسارات وارده در سال‌های اخیر بر اثر جنگ داخلی سوریه، بافت تاریخی و تمدن کهن حلب همچنان یکی از ارزشمندترین منابع مطالعات تاریخی و باستان‌شناسی خاورمیانه باقی مانده است و این تداوم زندگی و تمدن در بستر یک شهر، جایگاه حلب را در فهرست کهن‌ترین شهرهای زنده جهان تثبیت کرده است.

۵. آرگوس

آرگوس (Argos) یکی از قدیمی‌ترین شهرهای شناخته‌شده در یونان و کل اروپا به شمار می‌رود که قدمتی حدود ۵,۰۰۰ تا ۶,۰۰۰ سال سال دارد و سابقه سکونت انسانی در آن به دوران نوسنگی بازمی‌گردد. این شهر در منطقه پلوپونز در جنوب یونان واقع شده و در دوران باستان، نقش محوری در توسعه تمدن ایفا کرده است.

منابع تاریخی و یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهند که آرگوس از حدود ۳,۰۰۰ سال پیش از میلاد به‌عنوان یک مرکز شهری سازمان‌یافته وجود داشته و در دوره‌هایی مرکز فرهنگی، نظامی و سیاسی منطقه بوده است. اهمیت این شهر در آن است که برخلاف بسیاری از شهرهای باستانی که در اثر جنگ یا بلایای طبیعی از بین رفته‌اند، آرگوس پیوسته مسکونی باقی مانده و تا امروز نیز به حیات خود ادامه داده است.

این پیوستگی سکونت یکی از معیارهای مهم برای دسته‌بندی یک شهر به‌عنوان قدیمی‌ ترین شهرهای جهان است. در قرن‌های مختلف، آرگوس تحت حاکمیت تمدن‌های متعددی از جمله یونانیان، رومی‌ها، بیزانسی‌ها و سپس عثمانی‌ها قرار گرفت؛ اما هویت باستانی خود را حفظ کرد. این شهر به‌ویژه در دوران کلاسیک، به دلیل توسعه نظام‌های سیاسی مستقل و مشارکت در جنگ‌های تاریخی یونان، اهمیت زیادی پیدا کرد. استمرار زندگی شهری، ریشه‌های عمیق فرهنگی و تاثیرگذاری بر تحولات تمدنی، آرگوس را به یکی از ارزشمندترین شهرهای تاریخی زنده تبدیل کرده است.

۶. اورشلیم

اورشلیم (Jerusalem) یکی از قدیمی‌ ترین شهرهای جهان است که در منطقه‌ای تاریخی از سرزمین شام واقع شده و قدمت آن به حدود ۳,۰۰۰ سال پیش از میلاد بازمی‌گردد. این شهر از دیرباز به‌عنوان مرکز مذهبی، سیاسی و فرهنگی شناخته شده و نقش مهمی در تاریخ سه دین بزرگ ابراهیمی یعنی یهودیت، مسیحیت و اسلام داشته است.

منابع باستان‌شناسی و متون تاریخی نشان می‌دهند که اورشلیم در عصر برنز، یک مرکز شهری سازمان‌یافته با دیوارهای دفاعی و سیستم‌های اجتماعی بوده است. در طول قرون، این شهر بارها توسط قدرت‌های مختلف فتح، تخریب و بازسازی شده و با وجود فراز و نشیب‌های فراوان، همچنان پیوستگی خود را به‌عنوان یک زیستگاه انسانی حفظ کرده است.

اورشلیم از زمان حکومت داوود پادشاه در قرن دهم پیش از میلاد تا دوره‌های امپراتوری‌های آشوری، بابلی، ایرانی، یونانی، رومی و سپس دوره‌های اسلامی، مسیحی و عثمانی، همواره نقشی حیاتی در تحولات تاریخی منطقه داشته است. آثار باقی‌مانده از دوره‌های مختلف از جمله دیوارهای باستانی، سکونتگاه‌های زیرزمینی و کتیبه‌های متعدد، نشان‌دهنده‌ی لایه‌های پیچیده و پیوسته‌ی حیات در این شهر هستند. استمرار حیات شهری، تنوع فرهنگی، و مرکزیت دینی، اورشلیم را به یکی از قدیمی‌ترین و در عین حال تأثیرگذارترین شهرهای زنده در تاریخ تمدن بشری تبدیل کرده است.

۷. شوش

شوش (Susa) یکی از کهن‌ترین شهرهای جهان است که در جنوب غربی ایران، در استان خوزستان قرار دارد و قدمت آن به حدود ۴,۲۰۰ سال پیش از میلاد بازمی‌گردد. باستان‌شناسان شوش را یکی از نخستین مراکز تمدنی در خاورمیانه می‌دانند که در دوره‌ای طولانی مرکز حکومت ایلامیان، یکی از نخستین تمدن‌های شناخته‌شده بشری، بوده است.

در ادامه تاریخ، شوش به‌عنوان پایتخت زمستانی شاهنشاهی هخامنشی نیز اهمیت یافت و در متون یونانی از آن با عنوان شوشان یاد شده است. اهمیت تاریخی این شهر نه‌تنها به دلیل آثار معماری عظیم آن مانند زیگورات چغازنبیل، بلکه به دلیل استمرار حیات انسانی در این منطقه طی چند هزار سال است.

شوش در طول تاریخ شاهد ظهور و سقوط تمدن‌های بزرگ، از ایلامیان گرفته تا هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان بوده است. شواهد باستان‌شناسی به‌دست‌آمده از لایه‌های مختلف حفاری‌شده نشان می‌دهد که این منطقه از اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد تاکنون پیوسته مسکونی بوده است. همین استمرار زندگی شهری در یک منطقه مشخص، شوش را در ردیف قدیمی‌ ترین شهرهای ماندگار جهان قرار داده است.

موقعیت استراتژیک و منابع طبیعی پیرامون آن، یکی از عوامل اصلی تداوم تمدن در این ناحیه بوده است و امروزه نیز شوش به عنوان میراث جهانی یونسکو جایگاه ویژه‌ای در تاریخ بشریت دارد.

۸. آتن

آتن (Athens) در یونان یکی از قدیمی‌ ترین شهرهای مسکونی جهان به شمار می‌رود که تاریخ سکونت انسانی در آن به حدود ۵,۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. این شهر از دوران نوسنگی تا امروز به‌طور مداوم محل زندگی و فعالیت انسانی بوده و نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری تمدن غربی ایفا کرده است.

از دوران برنز تا دوران کلاسیک، آتن به‌عنوان مرکز فرهنگی و فکری جهان یونانی شناخته می‌شد و با ظهور دموکراسی در قرن پنجم پیش از میلاد، تأثیر آن بر ساختارهای سیاسی و اجتماعی دنیا گسترش یافت. اما اهمیت آتن صرفاً در نقش سیاسی یا فلسفی آن خلاصه نمی‌شود، بلکه قدمت و تداوم سکونت در این منطقه است که آن را به یکی از قدیمی‌ ترین شهرهای جهان تبدیل کرده است.

منابع باستان‌شناسی نشان می‌دهند که آتن حتی در دوران پیش از تاریخ نیز محل تجمع گروه‌های انسانی بوده و این پیوستگی در حیات شهری، به‌رغم حملات، سقوط امپراتوری‌ها و اشغال‌های متعدد، حفظ شده است. شواهد موجود از معماری، کتیبه‌ها و آثار سفالی نشان می‌دهد که این شهر در هر دوره‌ای از تاریخ، حضوری فعال و پویا داشته است. به همین دلیل، آتن نه‌تنها نماد تمدن یونان باستان بلکه یکی از کمیاب‌ترین نمونه‌های شهری در جهان است که می‌توان از طریق آن سیر تحول تمدن بشری را به شکل پیوسته ردیابی کرد.

۹. اقصر

شهر اقصر یا لوکسور (Luxor) در مصر یکی از کهن‌ترین شهرهای جهان به شمار می‌رود که تاریخ شکل‌گیری آن به بیش از ۳,۲۰۰ سال قبل از میلاد بازمی‌گردد. این شهر در دوران پادشاهی نوین مصر نقش مهمی در تحولات سیاسی، مذهبی و فرهنگی ایفا کرده است. اقصر از نظر تاریخی به‌عنوان پایتخت فراعنه در دوره‌هایی حساس از تاریخ مصر باستان شناخته می‌شود و شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهند که این منطقه در تمام این دوران‌ها دارای سکونت پیوسته بوده است.

اهمیت اقصر نه‌فقط در معماری و آثار به‌جامانده، بلکه در قدمت بی‌نظیر آن نهفته است. برخی از ساختارهای کشف‌شده در این منطقه از نخستین نمونه‌های معماری سنگی تمدن بشری هستند. همچنین منابع نوشتاری و حکاکی‌شده‌ای که در این منطقه پیدا شده‌اند، اطلاعاتی ارزشمند درباره شکل‌گیری تمدن، سیستم حکومت، مذهب و حتی زبان مصری باستان ارائه می‌دهند. اقصر در گذر زمان با وجود حمله‌ها، تغییر حکومت‌ها و تحولات گسترده فرهنگی، همچنان ماهیت تاریخی خود را حفظ کرده است.

امروزه، این شهر به‌عنوان یکی از نمونه‌های نادر از تداوم حیات شهری از دوران باستان تا به امروز شناخته می‌شود. استمرار زندگی در این منطقه و شواهد تاریخی آن را به یکی از معتبرترین گزینه‌ها برای بررسی تمدن‌های اولیه انسانی تبدیل کرده است.

۱۰. دمشق

دمشق (Damascus)، پایتخت کنونی سوریه، یکی از کهن‌ترین شهرهای پیوسته مسکونی جهان به شمار می‌رود که پیشینه سکونت در آن به بیش از ۱۱ هزار سال پیش بازمی‌گردد. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که نخستین سکونتگاه‌های انسانی در این منطقه به دوران نوسنگی بازمی‌گردند و این شهر در طی هزاره‌ها همواره نقشی کلیدی در منطقه خاورمیانه داشته است. دمشق در طول تاریخ میزبان تمدن‌های گوناگونی چون آرامیان، آشوریان، پارسیان، یونانیان، رومیان، بیزانسی‌ها، مسلمانان عرب و عثمانیان بوده است.

در دوران حکومت امویان، دمشق به‌عنوان پایتخت خلافت اسلامی انتخاب شد و از همین رو به یکی از مراکز فرهنگی، دینی و سیاسی مهم دنیای اسلام بدل شد. معماری تاریخی شهر، از جمله مسجد جامع اموی (Umayyad Mosque)، نمونه‌ای ارزشمند از هنر اسلامی است که بر بقایای یک معبد رومی ساخته شده و در خود لایه‌هایی از تاریخ ادیان مختلف را جای داده است.

همچنین بازارهای قدیمی دمشق، همچنان به سبک سنتی خود پابرجا هستند و هویت تاریخی این شهر را زنده نگه داشته‌اند. موقعیت جغرافیایی دمشق که در مسیر جاده ابریشم قرار داشت، موجب شد تا این شهر در تبادلات تجاری و فرهنگی میان شرق و غرب نقشی اساسی ایفا کند. با وجود چالش‌های سیاسی و امنیتی معاصر، دمشق همچنان یکی از نمادهای زنده تاریخ و تمدن بشری است و جایگاهش در فهرست قدیمی‌ ترین شهرهای جهان بدون تردید محفوظ خواهد ماند.