نیروگاه هسته ای چرنوبیل چگونه منفجر شد و چه فجایعی به بار آورد؟

انفجار نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل در بامداد ۲۶ آوریل ۱۹۸۶، زمینه‌ساز سقوط حکومت شوروی در جهان شد. این فاجعه خسارت‌های جانی بسیاری را نیز به بار آورد.

چرنوبیل (Chernobyl) یک نیروگاه برق هسته‌ای در کشور اوکراین است که در ۲۶ آوریل ۱۹۸۶ به محل یک حادثه‌ی اتمی فاجعه‌بار تبدیل شد. در روز وقوع فاجعه چرنوبیل یک آزمایش روتین در این نیروگاه برق خوب پیش نرفت و دو انفجار بزرگ سقف هزار تنی یکی از راکتورهای نیروگاه را منفجر کرد و باعث آزادسازی تشعشاتی به میزان ۴۰۰ برابر قوی‌تر از بمب هسته‌ای هیروشیما شد.

بدترین فاجعه‌ی هسته‌ای تاریخ در لحظه‌ی انفجار موجب کشته شدن دو کارگر نیروگاه شد و در طول چندین ماه، حداقل ۲۸ نفر را به دلیل قرار گرفتن در معرض تشعشات مستقیم هسته‌ای به کام مرگ برد. درنهایت، ریزش غبار هسته‌ای بر سر شهرهای اطراف، منجر به بروز بیماری‌هایی چون سرطان در میان هزاران نفر از مردم شد.

فاجعه‌ی چرنوبیل نه‌تنها نگرانی‌ها نسبت به خطرات تولید برق هسته‌ای را بالا برد، بلکه دنیا را با عدم شفافیت دولت اتحاد جماهیر شوروی نسبت به مردم خود و جامعه‌ی بین‌المللی آشنا کرد. ذوب شدن هسته‌ی راکتور و فجایع بعد از آن، میلیاردها دلار به اتحاد جماهیر شوروی ضرر زد و منجر به کمبود برق اولیه‌ی موردنیاز در این سرزمین پهناور شد. چنین اتفاقی ضربه مهلکی به غرور ملی روس‌ها وارد آورد.

رهبر سابق شوروی، میخائیل گورباچف، بعدها گفت که به نظر او انفجار هسته‌ای نیروگاه چرنوبیل احتمالاً عامل اصلی سقوط اتحاد جماهیر شوروی در پنج سال بعد بوده و حتی تأثیر بیشتری نسبت به اصلاحات اقتصادی وی، موسوم به پِرِسترویکا (perestroika)، در این سقوط داشته است.

چرنوبیل کجاست؟

چرنوبیل در شمال اوکراین و ۱۳۰ کیلومتری شمال کیف واقع شده است. روس‌ها برای اینکه کارمندان شاغل در نیروگاه اتمی به همراه خانواده‌هایشان را در مکانی اسکان دهند، شهر کوچکی در چند کیلومتری محل نیروگاه هسته‌ای به نام پریپیات (Pripyat) ساختند.

ساخت نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل در سال ۱۹۷۷ و زمانی آغاز شد که اوکراین هنوز بخشی از اتحاد جماهیر شوروی بود. تا سال ۱۹۸۳، چهار راکتور هسته‌ای کامل و ۲ راکتور دیگر نیز در سال‌های بعد به این نیروگاه اضافه شدند.

چه اتفاقی در چرنوبیل افتاد؟

در ساعت ۱:۲۳ بامداد روز ۲۶ آوریل، یک مانور عادی برای آزمایش سیستم خنک‌کننده اضطراری راکتور در زمان کاهش قدرت آن در حال انجام بود.

در عرض چند ثانیه، یک واکنش غیرقابل‌کنترل منجر به بالا رفتن فشار به شکل بخار آب در راکتور شماره‌ی ۴ شد. بخار آب سقف راکتور را نابود کرد و باعث رهاسازی تشعشعات هسته‌ای و ذرات رادیواکتیو شد.

حدود ۲ تا ۳ ثانیه بعد، انفجار دوم اوضاع را بدتر کرد. آتش در سقف راکتور شماره‌ی ۳ شعله‌ور شد و در حال نزدیک شدن به تأسیسات بود. سامانه‌های ایمنی نیروگاه که می‌بایست در حالت عادی فعال می‌شدند، هیچ واکنشی از خود نشان ندادند، زیرا آن‌ها قبل از انجام آزمایش خاموش شده بودند.

در عرض چند دقیقه، آتش‌نشانان خود را به محل حادثه رساندند و بدون تجهیزات محافظتی در برابر تشعشات هسته‌ای، شروع به مقابله با شعله‌های آتش کردند. بسیاری از آن‌ها خیلی زود در زمره‌ی ۲۸ کشته‌شده‌ی ناشی از تماس مستقیم با تشعشات هسته‌ای قرار گرفتند.

روایت‌های عینی از آتش‌نشانانی که در صحنه حاضر بودند، حکایت از «طعم فلز مانند» ذرات هسته‌ای داشت. آتش‌نشانان بر روی صورتشان دردی را احساس می‌کردند که شبیه درد سوزن زدن به صورت بود. چند روز بعد، بسیاری از آن‌ها مردند.

هنوز ساعت ۵ صبح نشده بود که راکتور شماره‌ی ۳ خاموش شد. ۲۴ ساعت بعد، راکتورهای شماره‌ی ۱ و ۲ نیز خاموش شدند.

دولت شوروی در بعدازظهر ۲۶ آوریل نیروهای ارتش را برای کمک و خاموش کردن این انفجار به محل اعزام کرد. برخی از آن‌ها به پشت‌بام راکتور هسته‌ای رفتند تا بقایای این انفجار را جمع‌آوری کنند و برای خنک کردن راکتور بر روی آن آب بریزند.

کارگران، به‌منظور کاهش اثرات ناشی از برخورد مستقیم با تشعشات هسته‌ای، تنها چند ثانیه وقت داشتند تا این کار را انجام دهند. تقریباً دو هفته طول کشید تا این آتش با کمک ماسه، قلع و نیتروژن مهار شود.

پریپیات تخلیه می شود

در این میان، زندگی به‌مانند روزهای عادی در شهر پریپیات جریان دارد. به‌جز چند کامیون که در حال تمیز کردن خیابان‌ها با کف بودند، نشانه‌های اندک اولیه از یک فاجعه، درست در چند کیلومتری شهر، در حال پدیدار شدن است.

یک روز طول کشید تا دولت شروع به تخلیه‌ی پریپیات با ۵۰,۰۰۰ سکنه‌ی آن بگیرد. به ساکنان شهر گفته شده بود که قرار است برای تنها چند روز از پریپیات خارج شوند، بنابراین آن‌ها مقدار کمی وسایل با خود برداشتند. اکثر آن‌ها هرگز به خانه‌های خود بازنگشتند.

پنهان کاری شوروی

چندین روز طول کشید تا رهبران شوروی به جامعه‌ی جهانی در مورد فاجعه‌ی رخ‌داده، اطلاع‌رسانی کنند. دولت شوروی هیچ گزارش رسمی در مورد ابعاد جهانی این فاجعه منتشر نکرد، تا اینکه سران کشور سوئد خواستار توضیح از آن‌ها شدند. سوئدی‌ها زمانی متوجه شدند که اپراتورهای یک نیروگاه برق هسته‌ای در استکهلم، سطح بالا و غیرمعمولی از تشعشات رادیواکتیو را در نزدیکی نیروگاه خود ثبت کردند.

سرانجام کرملین در ۲۸ آوریل اعلام کرد که در چرنوبیل حادثه‌ای رخ داده و مقامات در حال تلاش برای رفع آن هستند. روس‌ها برای توجیه اشتباه خود، در این گزارش به‌تفصیل به حادثه‌ی هسته‌ای تری مایل آیلند (Three Mile Island) در آمریکا و دیگر حوادث هسته‌ای در کشورهای غربی پرداختند.

سه روز بعد، شوروی به مناسبت اول ماه مه و روز جهانی کارگر، در شهرهای مسکو، کیف و مینسکِ بلاروس، رژه‌هایی را برگزار کرد. این رژه‌ها در حالی برگزار شدند که همچنان سطح بالایی از ذرات رادیواکتیوِ از نیروگاه چرنوبیل در هوا پخش می‌شد.

اکثر مردم، حتی در اوکراین، هنوز از این حادثه، کشته شدن کارگران و آتش‌نشانان و تخلیه‌ی سریع شهر پریپیات، باخبر نشده بودند.

فوران تشعشات فاجعه چرنوبیل

نیروگاه آسیب‌دیده حجم عظیمی از مواد رادیواکتیو نظیر ید ۱۳۱، سزیم ۱۳۷، پلوتونیوم و استرونیوم ۹۰ را در یک بازه‌ی زمانی ۱۰ روزه در هوا منتشر کرد. در محله حادثه، یک ابر رادیواکتیو بر اثر ذرات و غبار هسته‌ای تشکیل شد، اما باد این ابر را به اوکراین، بلاروس، روسیه، اسکاندیناوی و دیگر بخش‌های اروپا برد.

میخائیل گورباچف در تلاش برای جلوگیری از زیرش غبار هسته‌ای، در ۱۴ مه دستور داد تا صدها هزار نفر، از جمله آتش‌نشانان، سربازان ذخیره‌ی ارتش و معدنچیان برای کمک به پاک‌سازی نیروگاه، عازم منطقه شوند. سربازان به‌طور پیوسته مشغول کار بودند و اغلب با تجهیزات محافظتی نامناسب اقدام به پاک‌سازی نیروگاه از بقایای هسته‌ای می‌کردند.

سپر محافظتی چرنوبیل

کارگران و خدمه‌ی حاضر در محوطه، توانسته با عجله و در مدت ۲۰۶ روز، یک سپر محافظتی از جنس فولاد و سیمان در بالای راکتور آسیب‌دیده بسازند و مانع از انتشار ذرات رادیواکتیو به اطراف شوند.

یاروسلاف ملنیک، یکی از متخصصان پاک‌سازی در حادثه چرنوبیل، در ژانویه‌ی ۲۰۱۷ به شبکه بی‌بی‌سی گفت: «ما در سه نوبت کار می‌کردیم، اما فقط برای ۵ تا ۷ دقیقه؛ آن‌هم به دلیل خطر تشعشات. ما پس از پایان کار، لباس‌های خود را به سطل زباله می‌انداختیم.»

در سال ۲۰۱۰ یک کنسرسیوم بین‌المللی شروع به ساخت یک سپر محافظتی امن‌تر و بزرگ‌تر در محل نیروگاه چرنوبیل کرد. سپر جدید ۳۵.۰۰۰ تن وزن داشت و در سال ۲۰۱۶ بر روی راکتور آسیب‌دیده و سپر قدیمی‌تر نصب شد.

بر اساس گزارش‌های رسمی، پس از نصب سپر جدید، میزان تشعشات اطراف نیروگاه به یک‌دهم سطح قبلی کاهش یافت. این سازه طوری طراحی شده است که می‌تواند مانع تشعشات اتمی برای مدت ۱۰۰ سال شود.

پای فیل در چرنوبیل

در زیرزمین راکتور شماره‌ی ۴، یک توده‌ی بزرگ از جنس بتن ذوب‌شده، ماسه و سوخت هسته‌ای با درصد بسیار بالایی از تشعشات هسته‌ای وجود دارد که به پای فیل چرنوبیل معروف است.

این توده به این خاطر چنین نامی دارد که چین‌خوردگی‌های روی آن درست شبیه به چین‌خوردگی‌های روی پای یک فیل است.

پای فیل چرنوبیل در دهه‌ی ۱۹۸۰ در حدود ۱۰,۰۰۰ رونتگن (واحد سنجش تشعشع هسته‌ای) تشعشع اتمی در هر ساعت از خود ساطع می‌کرد. این رقم برای کشتن یک انسان در مدت ۲ دقیقه از فاصله‌ی یک متری این توده کافی بود. در سال ۲۰۰۱، این رقم به ۸۰۰ رونتگن در ساعت کاهش پیدا کرد.

چند نفر در حادثه چرنوبیل جان خود را از دست دادند؟

دولت اوکراین در سال ۱۹۹۵ اعلام کرد که ۱۲۵۰۰۰ نفر به دلیل تشعشات نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل جان باخته‌اند. سازمان ملل در گزارشی در سال ۲۰۰۵ تخمین زد که کمتر از ۵۰ نفر در ماه‌های ابتدایی حادثه کشته شدند، اما تعداد افرادی که سرانجام بر اثر سرطان‌های ناشی از قرار گرفتن در معرض تشعشات چرنوبیل جان باختند بیش از ۹,۰۰۰ مورد است.

بر اساس گزارش «اتحادیه‌ی دانشمندان نگران» ۶,۰۰۰ مورد ابتلا به سرطان تیروئید و ۱۵ مورد مرگ ناشی از این سرطان، به حادثه‌ی چرنوبیل نسبت داده شده است.

به‌جز ۳۰ نفری که در همان ابتدا و به دلیل تماس مستقیم با ذرات و تشعشات هسته‌ای جان خود را از دست دادند، اثرات ناشی از این فاجعه همچنان نامعلوم است. هیچ تحقیقی از سوی دولت شوروی برای ارزیابی میزان اثرات این حادثه بر روی کارگران، متخصصان پاک‌سازی و مردم ساکن در همان حوالی انجام نشد.

موسسه ملی سلامت آمریکا در تحقیقی در سال ۲۰۱۱ اعلام کرد که قرارگیری در معرض ذرات ید ۱۳۱ ناشی از زیرش غبار هسته‌ای نیروگاه چرنوبیل، احتمالاً عامل سرطان‌های تیروئیدی گزارش‌شده در میان کودکان و نوجوانان در آن زمان بوده است.

منطقه ممنوعه چرنوبیل

به‌جز عوارض نامعلوم این حادثه برای انسان، فاجعه‌ی چرنوبیل منجر به رها شدن یک محوطه‌ی بزرگ آلوده به رادیواکتیو به حال خود شد.

منطقه‌ی اطراف چرنوبیل به عرض ۱۲۰۰ کیلومتر برای زندگی انسان‌ها جای امنی نیست و به دلیل خاک و گیاهان آلوده‌ی، نمی‌توان در آن کشاورزی و کار کرد. بااین‌حال، کارآفرینان در سال ۲۰۱۷ راه جدیدی برای استفاده از این منطقه یافتند.

یک شرکت آلمانی-اوکراینی در سال ۲۰۱۷ اعلام کرد که قصد تأسیس یک نیروگاه عظیم برق خورشیدی در این محوطه‌ی متروکه دارد. این نیروگاه برق یک مگاواتی درست چند صد متر دورتر از راکتور آسیب‌دیده‌ی شماره‌ی ۴ ساخته شد و برق خود را از طریق ۳,۸۰۰ پنل خورشیدی تأمین کرد. دولت اوکراین اعلام کرد که تجمیع شرکت‌های تولید برق پاک در این منطقه منجر به تولید بیش از ۹۹ مگاوات برق خورشیدی خواهد شد.

این عدد بسیار بزرگی است، اما حتی نزدیک به برق تولیدشده توسط نیروگاه هسته‌ای تخریب‌شده هم نیست. ۴ راکتور نیروگاه چرنوبیل در زمان حادثه توانایی تولید ۱۰۰۰ مگاوات برق به‌طور مجزا را داشتند.

رشد تعداد حیوانات در منطقه

در این میان، حیات‌وحش منطقه نظیر گرازها، گرگ‌ها، سگ‌های آبی و گاومیش‌ها، نشانه‌هایی از رشد را از خود به نمایش گذاشته است. طبق یک تحقیق در سال ۲۰۱۶، تعداد جانوران در منطقه‌ی چرنوبیل در حال افزایش است.

محققان معتقدند اگرچه تشعشات هسته‌ای برای حیوانات هم خوب نیست، اما مزایای نبود انسان‌ها در منطقه به ریسک تشعشات اتمی می‌چربد.

چرنوبیل امروزی

از طرفی دیگر، انسان‌ها انتظار ندارند که این منطقه به‌زودی دوباره پر از جمعیت شود. مقامات اوکراینی گفته‌اند که منطقه‌ی ممنوعه‌ی چرنوبیل تا ۲۴,۰۰۰ سال دیگر برای زندگی انسان‌ها امن نخواهد بود.

امروزه توریست‌ها می‌توانند از این منطقه که در گذشته متوقف شده، صرف‌نظر از نشانه‌هایی از غارتگری، هوازدگی طبیعی و نابودی طبیعت به دست انسان، دیدن کنند.