مسجد زیتونه؛ قدیمی ترین مسجد شهر تونس

مسجد زیتونه، در مرکز شهر تونس واقع شده و زمانی یکی از بزرگ‌ترین دانشگاه‌های تاریخ اسلام به حساب می‌آمد. برای آشنایی بیشتر با تاریخچه و معماری این مسجد با ما همراه باشید.

«مسجد زیتونه» (Al-Zaytuna Mosque)، قدیمی‌ترین مسجد شهر تونس به شمار می‌رود و 5،000 متر مربع وسعت دارد. این مسجد، یکی از بزرگ‌ترین و اولین دانشگاه‌ها در تاریخ اسلام را در برمی‌گیرد و بسیاری از محققان اسلامی از «محمد بن علی مازری» و «ابن خلدون» گرفته تا یکی از شاعران بزرگ اهل کشور تونس، یعنی «ابوالقاسم شابی» از دانشگاه زیتونه فارغ‌التحصیل شده‌اند.  این مسجد، 9 ورودی مختلف دارد و 160 ستون اصلی آن را از ویرانه‌های شهر قدیمی کارتاژ به این مکان انتقال داده‌اند.

«الجامع الزیتونه» در زبان عربی به معنی «مسجد درخت زیتون» است و در رابطه با این اسم، 2 نظریه وجود دارد. عده‌ای معتقدند در نزدیکی این بنا، یک درخت زیتون قرار داشته و نام مسجد به این موضوع برمی‌گردد. اما تحقیقات اخیر نشان داده که مسجد زیتونه بر روی کلیسایی مسیحی ساخته شده و یک تاریخدان تونسی قرن 17 میلادی نیز به وجود مقبره‌ی «سنت اولیویا» (Saint Olivia of Palermo) در این محل اشاره کرده بود. سنت اولیویا، یکی از قدیسان مسیحی به شمار می‌رود و به خصوص در شهر پالرموی ایتالیا بسیار مورد احترام است. با پیدایش دین اسلام و تغییر این کلیسا به مسجد، آن را همچنان وقف سنت اولیویا کردند اما نامش را به معادل اسم آن در زبان عربی، یعنی الزیتونه تغییر دادند.

به سنت اولیویا در شهر تونس، احترام ویژه‌ای گذاشته می‌شود؛ زیرا مردم آن معتقدند که هرگونه بی‌احترامی به مسجد و خاطره‌ی او، برایشان بدشانسی و مصیبت می‌آورد. برای طراحی این بنا، از معماری مساجد قبلی و به خصوص «مسجد جامع قیروان» (Great Mosque of Kairouan) یا همان «مسجد عقبه بن نافع» پیروی شده و بعدها از خود مسجد زیتونه، به عنوان الگویی برای بناهای مذهبی دوران بعدی مخصوصاً مسجد کلیسای جامع کوردوبا استفاده کردند. گنبد این مکان در سال 991 میلادی به آن اضافه شد و قدمت مناره‌ی 43 متری این ساختمان به سال 1894 میلادی برمی‌گردد.

مسجد زیتونه، تغییرات بسیاری را در طول تاریخ به خود دیده و می‌توان تکامل هنر ساختمان‌سازی در کشور تونس را از دوران قرون وسطی و حتی قبل‌تر از آن در این بنا مشاهده کرد. این مسجد به جز نمازخانه، حیاط و گالری‌های اطراف آن که بخشی از ساختمان اصلی به شمار می‌روند، ساختمان‌های الحاقی و اتاق‌های فرعی متعددی را نیز در برمی‌گیرد. در رابطه با تاریخ تأسیس این مسجد، نظریه‌ها متفاوت است؛ اما بیشتر محققان بر این باورند که قدمت آن به سال 703 میلادی برمی‌گردد. شهر «قیروان» تا چندین قرن، مرکز علم و دانش در شهر تونس و آفریقای شمالی به حساب می‌آمد. بعد از اینکه پایتخت منطقه‌ی افریقیه را در قرن 13 میلادی به شهر تونس انتقال دادند، مسجد زیتونه فرصت شکوفایی بیشتری پیدا کرد و به یکی از اصلی‌ترین مراکز تحصیلات اسلامی تبدیل شد.

علاوه بر رشته‌ی الهیات و تدریس قرآن، رشته‌های دیگری همچون نظریه‌پردازی حقوق، دستور زبان، علوم، تاریخ و پزشکی نیز در دانشگاه زیتونه تدریس می‌شد و دانش آموزان بسیاری از سراسر جهان به این دانشگاه در تونس می‌آمدند. کتابخانه‌های دانشگاه زیتونه در میان کشورهای همسایه، با ارزش‌ترین کتاب‌ها را در برمی‌گرفت و دست‌نوشته‌های آن تقریباً تمامی موضوعات از علم منطق و حساب گرفته تا هندسه، کیهان‌شناسی و غیره را شامل می‌شد.