اوج هنر و معماری رنسانس در کلیسای سانتا ماریا دله گراتسیه

کلیسای سانتا ماریا دله گرتزیه (گراتسیه) تلفیقی باشکوه از معماری گوتیک و رنسانس را به نمایش می‌گذارد و به خاطر فرسک شام آخر داوینچی یکی از زیباترین و پربازدید‌ترین کلیساهای میلان محسوب می‌شود.

سانتا ماریا دله گرتزیه (Santa Maria delle Grazie) در قلب میلان واقع شده است و شاهکاری برجسته‌ در هنر معماری ایتالیا و همچنین نمادی در سنت کاتولیک به شمار می‌رود اما آنچه سبب شهرت عالم‌گیر این بنا شده، فرسک یا نقاشی دیواری شام آخر اثر لئوناردو داوینچی است.

ازاین‌رو، کلیسای سانتا ماریا را می‌توان یکی از مهم‌ترین یادبودهای هنر رنسانس و تجلی درخشان نبوغ خلاقانه‌ی انسان دانست. این کلیسا در سال ۱۹۸۰، به فهرست میراث جهانی یونسکو افزوده شد.

تاریخچه‌ مختصر ساخت کلیسا

کنت گاسپاره ویمرکاتی که سپاه فرانچسکو اسفورزا، دوک میلان، را فرماندهی می‌کرد، در سال ۱۴۶۰، نمازخانه‌ای را به واعظان فرقه‌ی دومینیکن اهدا کرد تا در فرصتی مناسب بتوانند صومعه و کلیسای خود را بنا کنند.

ساخت این بنا در سال ۱۴۶۳ آغاز شد. گینیفورته سولاری (Guiniforte Solari) معمار و مجسمه‌ساز اهل میلان، مسئولیت طراحی و اجرای آن را بر عهده گرفت.

درنهایت، ساخت صومعه در سال ۱۴۶۹ و کلیسا در سال ۱۴۸۲ تکمیل شد. مدت‌ها بعد، به دستور لودوویکو اسفورزا موسوم به لودوویکوی مور (Ludovico the Moor)، فرزند فرانچسکو، تغییراتی در بنا ایجاد کردند تا بتواند به‌عنوان آرامگاه خانوادگی از آن استفاده کند.

درنتیجه دوناتو برامانته (Donato Bramante)، معمار ایتالیایی، با نبوغی بی‌نظیر و بازطراحی مجدد، تغییرات بخصوصی در آن به وجود آورد.

این تغییرات شامل افزودن محراب‌های نیم‌دایره‌ی بزرگ به‌علاوه‌ی ساخت یک گنبد باشکوه، راهرو سرپوشیده با ستون‌هایی در حاشیه‌ی آن و سالن غذاخوری صومعه می‌شد.

صومعه پیرامون سه حیاط و در ضلع شمالی کلیسا قرار دارد و سه طرف آن دارای یک گذرگاه طاق دار با سرستون‌های گوتیک است که با برگ تزیین شده‌اند. در مقابل گذرگاه، نمازخانه‌ی باستانی دله گرتزیه، اتاق‌های گردهمایی و کتابخانه واقع شده که طراحی آن توسط سولاری انجام گرفته است.

در داخل کلیسا، هفت نمازخانه‌ی چهارگوش کوچک وجود دارد که همگی به‌جز یکی، وقف مریم مقدس شده‌اند. ثروتمندان و قدرتمندان میلان علاقه‌مند به حمایت از این نمازخانه‌‌ها بودند تا بتوانند عزیزانشان را در آنجا به خاک بسپارند.

کسانی که اجازه‌ی خاک‌سپاری را به دست می‌آوردند، سخاوتمندانه این مکان را با هنر استادان چیره‌دست زمان خود می‌آراستند.

در میان آثار جاودانه‌ی کلیسا، مجسمه‌هایی از آنتونلو دا مسینا (Antonello da Messina)، نقاشی‌های دیواری از گادنزیو فراری (Gaudenzio Ferrari) و تصلیب (Crucifixion) از دوناتو دا مونتورفانو (Donato da Montorfano) به چشم می‌خورد.

درمجموع می‌توان گفت جاه‌طلبی‌ها و سفارش‌های هنری نجیب‌ زادگان میلان، کلیسای سانتا ماریا را به گنجینه‌ای از آثار هنری عصر رنسانس بدل کرد.

شام آخر

هرچند کلیسای سانتا ماریا به‌نوبه‌ی خود زیبایی‌های فراوانی دارد، اما شهرت آن بیش از همه مدیون نقاشی شام آخر لئوناردو داوینچی است که بر دیوار سالن غذاخوری صومعه خودنمایی می‌کند.

داوینچی این شاهکار را بنا به سفارش لوودویکو اسفورزا کشید. این نقاشی صحنه‌ای را نشان می‌دهد که طی آن، مسیح خیانت یکی از حواریونش را اعلام می‌کند.

داوینچی میز بلند غذاخوری صومعه را در میانه‌ی نقاشی و مسیح را در مرکز هرمی که از حالت باز‌ دستانش به وجود آمده است، به تصویر می‌کشد. حواریون در اطراف مسیح، در چهار گروه سه‌نفره با حالت‌های متفاوت اما به قرینه‌ی یکدیگر نقاشی شده‌اند.

استفاده‌ی هنرمندانه از پرسپکتیو یا دورنمایی و موقعیت قرار‌گرفتن سوژه‌ها، توجه بیننده را به مرکز نقاشی معطوف می‌کند؛ جایی که مسیح نه‌ تنها شاهد این صحنه است، بلکه گویی این لحظه‌ی سرنوشت‌ساز را در زمان حال زندگی‌ می‌کند. 

داوینچی برای این نقاشی، تکنیک خشک (کشیدن نقاشی بر روی دیوار گچی خشک) با رنگ لعابی را انتخاب کرد تا در ارائه‌ی خلاقیتش آزاد باشد اما همین تکنیک، مشکلات زیادی را به مرور زمان برای نقاشی به وجود آورد و تاثیرات نامطلوبی بر کیفیت اثر گذاشت.  

این نقاشی زیبا نه فقط از گزند روزگار بلکه از آسیب انسان‌ها هم سربلند بیرون آمده است. گفته می‌شود در طول جنگ جهانی دوم یک بمب‌افکن آنگلو-آمریکایی صومعه را مورد هدف قرار داد.

هرچند، قسمتی از سالن غذاخوری صدمه دید اما برخی از دیوارها سالم ماندند. خوشبختانه به دیواری که نقاشی شام آخر بر آن کشیده شده بود، آسیبی وارد نیامد زیرا برای جلوگیری از بروز هرگونه حادثه‌ی تاسف‌بار، تعداد زیادی کیسه‌ی شنی در مقابل دیوار قرار داده بودند تا از آن محافظت شود.