جاهای دیدنی ارمنستان؛ سرزمین صومعه ها و کوه های جاودانه

جاهای دیدنی ارمنستان، از صومعه ها و معابد تاریخی گرفته تا مناظر طبیعی خیره کننده، هر گردشگری با هر سلیقه ای را راضی می کند.

جاهای دیدنی ارمنستان

ارمنستان، همسایه شمالی ایران و نخستین کشوری که مسیحیت را به‌عنوان دین رسمی پذیرفت، سرزمینی است که تاریخ کهن، معماری باشکوه و طبیعت کوهستانی را در هم آمیخته است. اگر قصد سفر به ارمنستان را دارید، باید بدانید که این کشور فراتر از مرزهای پایتختش، ایروان، دنیایی از شگفتی‌ها دارد. از صومعه‌های قرون وسطایی که بر لبه پرتگاه‌ها بنا شده‌اند تا دریاچه‌های نیلگون در ارتفاعات و جنگل‌های مه گرفته دیلیجان، هر گوشه از ارمنستان خاطره‌ای متفاوت را رقم می‌زند. معماری خاص با سنگ‌های آتشفشانی صورتی و نارنجی، فرهنگ غنی قفقازی و مهمان‌نوازی گرم مردم، سفر به این مقصد ارزان و در دسترس را به تجربه‌ای فراموش‌نشدنی تبدیل می‌کند. 

۱. میدان جمهوری ایروان

«میدان جمهوری» (Republic Square)، قلب تپنده شهر ایروان و شاهکار معماری نئوکلاسیک ارمنستان است که توسط معمار برجسته، الکساندر تامانیان طراحی شده است. این میدان بیضی‌شکل با ساختمان‌های باشکوهی از جنس سنگ توف صورتی و کرم‌رنگ احاطه شده است که شامل خانه دولت، وزارت‌خانه‌ها، هتل ماریوت و موزه تاریخ ملی می‌شود. معماری متقارن و تزیینات سنگی ظریف که الهام‌گرفته از نقوش سنتی ارمنی هستند، در روز جلوه‌ای باوقار و در شب با نورپردازی‌های هنرمندانه، نمایی خیره‌کننده دارند.

مهم‌ترین جاذبه این میدان به‌ویژه در شب‌های بهار و تابستان، «فواره‌های آوازخوان» (Singing Fountains) است. هر شب رأس ساعت معینی، نمایشی از رقص آب و نور هماهنگ با موسیقی کلاسیک، پاپ و جاز اجرا می‌شود که هزاران گردشگر و شهروند را گرد هم می‌آورد. نشستن در کافه‌های اطراف میدان، تماشای هیاهوی مردم و لذت بردن از معماری منحصربه‌فرد تامانیان، نخستین و مهم‌ترین تجربه هر گردشگری در بدو ورود به ایروان است.

۲. کاسکاد ایروان

«کاسکاد» (The Cascade) یا «هزار پله»، از مشهورترین جاهای دیدنی ایروان و البته یکی از نمادهای مدرن و هنری آن است که مرکز شهر را به پارک پیروزی و محله‌های مرتفع شمالی متصل می‌کند. این سازه عظیم که ساخت آن از دوران شوروی آغاز شد، شامل پلکان‌های عریض، تراس‌های گل‌کاری‌شده، فواره‌های زیبا و مجسمه‌های مدرن از هنرمندان معاصر جهان (مانند فرناندو بوترو) است.

در دل این مجموعه، «موزه هنر کافسجیان» (Cafesjian Center for the Arts) قرار دارد که نمایشگاه‌های نقاشی، شیشه و مجسمه‌سازی را میزبانی می‌کند. صعود از پله‌های کاسکاد (یا استفاده از پله‌برقی‌های داخلی)، پاداشی بی‌نظیر به همراه دارد؛ منظره‌ای پانوراما از شهر صورتی ایروان و در روزهای صاف، نمایی کارت‌پستالی و ابدی از کوه مقدس آرارات که در افق خودنمایی می‌کند. 

۳. موزه ماتناداران ایروان

«ماتناداران» (Matenadaran) یا «مؤسسه نسخ خطی باستانی مسروپ ماشتوتس»، فراتر از یک موزه، پناهگاهی امن برای حافظه تاریخی و گنجینه‌ای بی‌نظیر از دانش بشری است که در انتهای خیابان ماشتوتس ایروان و بر فراز تپه‌ای مشرف به شهر خودنمایی می‌کند. این بنای عظیم که با سنگ‌های بازالت خاکستری و الهام از معماری ملی ارمنی ساخته شده، مخزنی حیرت‌انگیز از بیش از ۲۳ هزار نسخه خطی نادر و اسناد تاریخی است. این مجموعه میراث مکتوب ارمنی و گنجینه‌ای از نسخ خطی به زبان‌های فارسی، عربی، یونانی و لاتین را در دل خود جای داده که آن را به یکی از غنی‌ترین مراکز شرق‌شناسی جهان تبدیل کرده است.

در بدو ورود، مجسمه باشکوه مسروپ ماشتوتس (مبدع الفبای ارمنی) در حالی که الفبا را به شاگردش می‌آموزد، خوش‌آمدگویی نمادین به بازدیدکنندگان است. در تالارها، شکوه هنر کتاب‌آرایی باستانی چشمانتان را خیره می‌کند؛ می‌توانید انجیل‌های مینیاتوری با تذهیب‌های مطلا و رنگ‌های طبیعیِ همچنان درخشان، بزرگ‌ترین نسخه خطی ارمنی با وزن ۲۸ کیلوگرم، نقشه‌های باستانی و کتب علمی قرون وسطی را تماشا کنید. نکته جالب برای ایرانیان، وجود هزاران سند، فرمان‌های پادشاهان صفوی و قاجار و نسخ نفیس ادبیات فارسی در این مرکز است. این مکان که در حافظه جهانی یونسکو نیز ثبت شده است، برای پژوهشگران و عاشقان تاریخ، ارزشی هم‌سنگ با معتبرترین موزه‌های جهان دارد.

۴. یادمان نسل کشی ارامنه ایروان

«یادمان نسل کشی ارامنه» یا «یادمان تسیتسرناکابرد» (Tsitsernakaberd Armenian Genocide Memorial) که نامش به معنای شاعرانه و امیدبخش «قلعه پرستوها» است (اشاره به بازگشت همیشگی پرندگان به آشیانه)، بر فراز تپه‌ای مشرف به دره هرازدان در ایروان قرار دارد و مقدس‌ترین مکان برای ادای احترام به ۱٫۵ میلیون قربانی نسل‌کشی سال ۱۹۱۵ است. معماری پرمعنای این بنا شامل ۱۲ ستون سنگی همگرا از جنس بازالت خاکستری است که همچون پیکره‌هایی سوگوار بر گرد «آتش جاویدان» حلقه زده‌اند؛ آتشی که هیچ‌گاه خاموش نمی‌شود و نماد روح زنده ملت است. در کنار این دایره ماتم، ستونی ۴۴ متری و سوزنی‌شکل به آسمان رفته که شکاف طولی میان آن، نماد جدایی ارامنه ساکن در وطن و ارامنه دیاسپورا (پراکنده در جهان) و درعین‌حال، اتحاد و زایش دوباره آن‌هاست.

پیش از رسیدن به بنای اصلی، دیواری صد متری نام شهرها و روستاهای ویران‌شده را بر خود دارد که مسیری برای سکوت و تأمل فراهم می‌کند. موزه زیرزمینی مجموعه نیز که همچون سردابه‌ای در دل زمین طراحی شده است، با نمایش عکس‌های سیاه و سفید، اسناد دیپلماتیک و نقشه‌ها، روایتی مستند و تکان‌دهنده را بازگو می‌کند. فضای سنگین محیط که اغلب با نوای حزن‌انگیز موسیقی «کومیتاس» همراه است، در کنار درختان کاج «باغ خاطره» که توسط رهبران جهان کاشته شده‌اند و دورنمای باشکوه کوه آرارات در افق، تجربه‌ای عمیقاً احساسی می‌سازد که بازدید از آن برای درک ریشه‌های هویت مدرن ارمنستان اجتناب‌ناپذیر است.

۵. پارک پیروزی و مام ارمنستان ایروان

«پارک پیروزی» (Haghtanak Park) در ارتفاعات شمالی ایروان، فضایی سرسبز و وسیع است که علاوه بر شهربازی و دریاچه مصنوعی، میزبان نماد اقتدار ارمنستان، یعنی مجسمه «مام ارمنستان» یا «مادر ارمنستان» (Mayr Hayastan) است. این مجسمه عظیم ۲۲ متری (با پایه ۵۱ متر) که شمشیری در دست دارد و رو به مرزهای ترکیه ایستاده است، جایگزین مجسمه استالین در دوران شوروی شد.

در پایه این مجسمه، موزه نظامی وزارت دفاع قرار دارد که ادوات جنگی، عکس‌ها و اسناد مربوط به جنگ جهانی دوم و مناقشات قره‌باغ را به نمایش می‌گذارد. سکوی بازدید جلوی مجسمه، یکی از بهترین چشم‌اندازهای پانوراما از شهر ایروان و کوه آرارات را در اختیار گردشگران قرار می‌دهد.

۶. کلیسای سنت گریگور روشنگر ایروان

«کلیسای جامع سنت گریگور روشنگر» (Saint Gregory the Illuminator Cathedral) که همچون کوهی سنگی و استوار در مرکز ایروان قد علم کرده است، به مناسبت جشن باشکوه هزار و هفتصدمین سالگرد رسمی شدن مسیحیت در ارمنستان (سال ۲۰۰۱) افتتاح شد و اکنون با اقتدار، عنوان بزرگ‌ترین کلیسای جامع ارمنی جهان را یدک می‌کشد. این شاهکار معماری که توسط «استپان کورکچیان» طراحی شده است، با استفاده از سنگ‌های توف نارنجی‌رنگ و خطوط تیز و هندسی، ضمن ادای احترام به اصول سنتی چلیپایی، تفسیری مدرن، جسورانه و مینیمالیستی از ایمان را در قرن بیست و یکم ارائه می‌دهد.

کلیسای عظیم سنت گریگور روشنگر شامل سه بخش به هم پیوسته است؛ تالار اصلی با گنبدی رفیع و دو نمازخانه جانبی که به شاه تیرداد و ملکه آشخن (بانیان مسیحیت دولتی) وقف شده‌اند. برخلاف صومعه‌های باستانی که اغلب تاریک و رازآلودند، فضای داخلی این کلیسا با ظرفیت ۱,۷۰۰ نفر، غرق در نور طبیعی است و عظمتی خیره‌کننده دارد. اهمیت معنوی بنا زمانی دوچندان شد که بقایای مقدس سنت گریگور پس از قرن‌ها دوری، توسط پاپ ژان پل دوم از ناپل ایتالیا بازگردانده شد و در محراب این مکان آرام گرفت تا آن را به قلب تپنده و زیارتگاه اصلی ارامنه جهان تبدیل کند.

۷. موزه تاریخ ارمنستان ایروان

«موزه تاریخ ارمنستان» (History Museum of Armenia) که در میدان جمهوری واقع شده، جامع‌ترین مرجع برای شناخت تاریخ و تمدن ارمنستان از عصر حجر تا دوران معاصر است. مجموعه موزه شامل بیش از ۴۰۰ هزار اثر است که از حفاری‌های باستان‌شناسی در سراسر کشور به دست آمده‌اند. آثار شاخصی مانند ارابه چوبی ۴,۰۰۰ ساله، کفش چرمی ۵,۵۰۰ ساله (از غار آرنی)، کتیبه‌های اورارتویی و سکه‌های دوران پادشاهی‌های مختلف در اینجا نگهداری می‌شوند. چیدمان موزه بر اساس سیر زمانی است و بازدیدکنندگان را قدم‌به‌قدم با تحولات تاریخی، فرهنگی و هنری این سرزمین کهن آشنا می‌کند.

۸. بازار ورنیساژ ایروان

«بازار ورنیساژ» (Vernissage Market)، که در نزدیکی میدان جمهوری واقع شده است و نامش را از واژه فرانسوی به معنای «پیش‌نمایش هنری» وام گرفته، بسیار فراتر از یک بازار محلی است؛ اینجا موزه‌ای زنده و رنگارنگ در فضای باز است که آخر هفته‌ها (شنبه و یکشنبه) قلب تپنده هنر ایروان می‌شود. این بازار بهشتی برای عاشقان صنایع دستی و کلکسیونرهاست که در آن همه چیز یافت می‌شود؛ از فرش‌ها و گلیم‌های دستباف با نقوش سنتی، ساز «دودوک» اصیل ساخته شده از چوب زردآلو، و تخته‌نردهای منبت‌کاری شده نفیس تا ظروف مسی، صنایع دستی سنگی از جنس ابسیدین و کوارتز، جواهرات نقره دست‌ساز و البته بخش نوستالژیک اشیای عتیقه دوران شوروی شامل دوربین‌های قدیمی، سکه‌ها و مدال‌های جنگی.

قدم زدن در میان دالان‌های ورنیساژ، لمس مستقیم فرهنگ عامه و روح خلاق ارمنستان است. در اینجا چانه‌زنی نه یک نبرد، که بخشی شیرین از آیین معاشرت با فروشندگانی است که اغلب خود خالق این آثار هنری هستند و با لبخند و داستان‌های شنیدنی از گردشگران استقبال می‌کنند تا خریدی خاطره‌انگیز را برایشان رقم بزنند.

۹. بازار گوم ایروان

«بازار گوم» (GUM Market)، بازار سرپوشیده مواد غذایی در نزدیکی میدان جمهوری است که ویترینی اشتهاآور از طعم‌ها و عطرهای ارمنستان را به نمایش می‌گذارد. به محض ورود، با کوهی از میوه‌های خشک رنگارنگ (زردآلو، انجیر، هلو) که گاهی با گردو و عسل پر شده‌اند، روبرو می‌شوید. بخش دیگر بازار مملو از «سوجوق» (گردوی آغشته به شیره انگور)، لواشک‌های ترش و شیرین، پنیرهای محلی طعم‌دار و نان لواش تازه است. فروشندگان مهربان اصرار دارند که قبل از خرید، حتماً محصولاتشان را تست کنید. این بازار بهترین مکان برای خرید خوراکی‌های سوغاتی و تجربه فرهنگ غذایی غنی و مهمان‌نوازی مردم محلی است.

۱۰. پارک عشاق ایروان

«پارک عشاق» (Lovers' Park) در خیابان باقرامیان ایروان، یکی از قدیمی‌ترین و محبوب‌ترین پارک‌های شهر است که پس از بازسازی کامل به سبکی مدرن و ژاپنی-ارمنی درآمده است. این پارک با جویبارها، آبشارها، تپه‌های چمن‌کاری شده و مجسمه‌های مدرن، فضایی رمانتیک و آرامش‌بخش دارد. نام پارک به قرن هجدهم برمی‌گردد؛ زمانی که جوانان ایروانی قرارهای عاشقانه خود را در اینجا می‌گذاشتند. امروزه نیز این پارک میزبان کنسرت‌های فضای باز، نمایشگاه‌های هنری و جشنواره‌های ملی است. کافه‌ دنج داخل پارک و مسیرهای پیاده‌روی تمیز، آن را به مکانی عالی برای استراحت عصرگاهی تبدیل کرده است.

۱۱. پارک مجسمه ایروان

در محوطه بیرونی موزه کافسجیان و پایین پله‌های کاسکاد، پارکی هنری و روباز وجود دارد که مجموعه‌ای از مجسمه‌های مدرن و گاه عجیب از هنرمندان برجسته جهان (مانند فرناندو بوترو کلمبیایی) را به نمایش می‌گذارد. مجسمه‌های برنزی چاق و اغراق‌آمیز بوترو (مانند گربه سیاه، سرباز رومی و زن سیگاری) محبوب‌ترین سوژه‌های عکاسی در این پارک هستند. قدم زدن در میان آثار هنری «پارک مجسمه» (Sculpture Park) در فضایی سرسبز و گل‌کاری شده، تجربه‌ای متفاوت از هنر شهری ارائه می‌دهد و هنر را از فضای بسته موزه‌ها به میان مردم می‌آورد.

۱۲. مسجد کبود ایروان

«مسجد کبود» یا «مسجد آبی» (Blue Mosque) که به دستور حسینعلی خان (حاکم وقت ایروان) بنا شد، اکنون تنها مسجد فعال پایتخت و یادگاری زنده و نفیس از دوران حکمرانی ایرانیان در قرن هجدهم (عصر زندیه و قاجار) است. این بنا با گنبد پیازی‌شکل و مناره‌هایی که با کاشی‌های معرق فیروزه‌ای و لاجوردی پوشیده شده‌اند، همچون نگینی درخشان و متفاوت در بافت سنگی و صورتی‌رنگ شهر مسیحی ایروان خودنمایی می‌کند.

حیاط مرکزی و وسیع مسجد که الگوی کلاسیک چهارباغ ایرانی را تداعی می‌کند، با حوض فیروزه‌ای پرآب، گل‌های رز معطر و درختان کهنسال توت و زردآلو، واحه‌ای از سکوت و آرامش عرفانی را در چند قدمی هیاهوی مدرن خیابان ماشتوتس خلق کرده است. در داخل شبستان، رقص نور از پنجره‌های مشبک روی کتیبه‌های نستعلیق قرآنی، محراب مقرنس‌کاری شده و فرش‌های دستباف ایرانی، فضایی روحانی می‌سازد. نکته جالب اینجاست که این مسجد در دوران شوروی با تبدیل شدن به موزه شهر از تخریب نجات یافت و امروزه پس از مرمت کامل، علاوه بر عبادتگاه، با داشتن کتابخانه تخصصی و کلاس‌های آموزش زبان، به نماد برجسته صلح، دوستی دو ملت و مدارای مذهبی در قفقاز بدل شده است.

۱۳. قلعه اربونی ایروان

«قلعه اربونی» (Erebuni Fortress)، در حقیقت شناسنامه و نقطه آغاز شهر ایروان است؛ قلعه‌ای استراتژیک و باستانی متعلق به پادشاهی قدرتمند اورارتو که در سال ۷۸۲ پیش از میلاد، یعنی ۲۹ سال پیش از بنای شهر ابدی رم، بر فراز تپه‌ای در جنوب شرقی پایتخت کنونی ساخته شد. سند انکارناپذیر این قدمت، کتیبه‌ای میخی از بازالت است که در آن پادشاه آرگیشتی اول با غرور تأسیس این دژ نظامی را برای قدرت‌نمایی در برابر دشمنان اعلام می‌کند.

اگرچه باد و باران طی قرن‌ها دیوارهای خشتی و سنگی قلعه را فرسوده کرده‌اند، اما قدم زدن در میان ویرانه‌های بازسازی‌شده کاخ سلطنتی، معبد سوسی و انبارهای عظیم غلات که روزگاری آذوقه هزاران سرباز را تأمین می‌کردند، شکوه گمشده امپراتوری عصر آهن را زنده می‌کند. در موزه پای تپه، اشیای بی‌نظیری همچون جام‌های نقره‌ای، کلاه‌خودهای برنزی و تکه‌هایی از نقاشی‌های دیواری رنگارنگ با نقش شیرهای بالدار و خدایان باستانی به نمایش درآمده‌اند. 

۱۴. موزه سرگئی پاراجانف ایروان

«موزه سرگئی پاراجانف» (Sergei Parajanov Museum) که در محله سنتی و کوهپایه‌ای «دزوراگیوغ» ایروان آشیانه کرده، فراتر از یک نمایشگاه ساده، دریچه‌ای به ذهن پرآشوب و رنگارنگ یکی از نوابغ سرکوب‌شده سینمای قرن بیستم است. اگرچه دست سرنوشت به پاراجانف اجازه نداد در این خانه زندگی کند، اما روح طغیانگر او در این فضا حبس شده است. این مجموعه بی‌نظیر که از تفلیس منتقل شده، شامل هزاران اثر هنری از جمله کلاژهای سه‌بعدی پیچیده، کلاه‌های عجیب و عروسک‌های دست‌ساز است که او آن‌ها را «فیلم‌های فشرده» می‌نامید.

تکان‌دهنده‌ترین بخش موزه، آثار دوران زندان و اردوگاه‌های کار اجباری شوروی است؛ جایی که او با حکاکی روی درپوش‌های آلومینیومی شیر و استفاده از زباله‌ها، شاهکار می‌آفرید. نبوغ پاراجانف در تبدیل اشیای دورریختنی مثل تکه‌های شیشه، پر و پارچه به آثار هنری فاخر، بازدیدکنندگان را حیرت‌زده می‌کند. فضای موزه که سرشار از نمادگرایی، طنز تلخ و زیبایی بصری است، تجسم عینی شعار معروف اوست که گفت: «من با عشق انتقام خواهم گرفت»؛ انتقامی هنری که اکنون این خانه را به یکی از زنده‌ترین و الهام‌بخش‌ترین نقاط ایروان تبدیل کرده است.

۱۵. خانه موزه مارتیروس ساریان ایروان

«خانه موزه مارتیروس ساریان» (Martiros Saryan House-Museum)، محل زندگی نقاش مشهور و بنیان‌گذار مکتب ملی نقاشی مدرن ارمنستان بوده است که به‌خاطر استفاده از رنگ‌های گرم، زنده و درخشان در آثارش شناخته می‌شود. این مجموعه محل زندگی و کارگاه این هنرمند بوده است و اکنون صدها تابلوی نقاشی از مناظر ارمنستان، پرتره‌ها و صحنه‌های زندگی روستایی را به نمایش می‌گذارد. دیدن سیر تحول سبک هنری ساریان و تماشای تابلوهایی که نور و رنگ خورشید ارمنستان را بازتاب می‌دهند، برای علاقه‌مندان به هنر و نقاشی بسیار لذت‌بخش است. فضای خانه گرم و صمیمی است و حس حضور هنرمند را همچنان در خود دارد.

۱۶. باغ گیاه شناسی ایروان

«باغ گیاه‌شناسی ایروان» (Yerevan Botanical Garden)، این واحه سبز و آرام که در شمال شرقی پایتخت گسترده شده، میراثی زنده از سال ۱۹۳۵ است که ریه‌های تنفسی شهر محسوب می‌شود. این باغ وسیع ۸۰ هکتاری که زیر نظر آکادمی ملی علوم اداره می‌شود، تنها یک پارک تفریحی نیست؛ موزه‌ای زنده است که مجموعه‌ای کم‌نظیر از گیاهان بومی قفقاز و گونه‌های گیاهی متنوع از مناطقی همچون آسیای شرقی، اروپا و آمریکای شمالی را در خود جای داده است. اینجا خانه‌ امنی برای صدها گونه گیاهی نادر و در خطر انقراض است که در «کتاب قرمز» ارمنستان ثبت شده‌اند.

جذاب‌ترین بخش مجموعه، گلخانه نیمه‌استوایی آن است که حتی در سرمای زمستان ایروان، با فضای گرم و مرطوب خود و نمایش گیاهان عجیب گرمسیری، پیچک‌های عظیم و ارکیده‌های ظریف، حس سفر به جنگل‌های بارانی را تداعی می‌کند. مسیرهای پیاده‌روی طولانی که با درختان کهنسال کاج و بلوط سایه‌‌‌پوش شده‌اند، فضایی نوستالژیک و کمی وحشی دارند که برخلاف پارک‌های مدرن و منظم شهری، حسی از ماجراجویی و آرامش مطلق را به همراه می‌آورد. اگرچه آثار گذر زمان و نیاز به بازسازی در برخی زیرساخت‌ها دیده می‌شود، اما همین حالت بکر و طبیعی در کنار آواز پرندگان، آن را به پناهگاهی بی‌بدیل برای فرار از هیاهوی ترافیک، مدیتیشن، پیک‌نیک‌های دنج و ثبت تصاویر رویایی پاییزی و بهاری تبدیل کرده است.

۱۷. دره هرازدان ایروان

«دره رودخانه هرازدان» (Hrazdan) که از میان شهر ایروان می‌گذرد، منطقه‌ای تفریحی و طبیعی است که در حاشیه آن رستوران‌ها، پارک‌ها و مسیرهای پیاده‌روی قرار دارند. بر لبه این دره، استادیوم عظیم هرازدان، ورزشگاه خانگی تیم ملی ارمنستان قرار گرفته که یکی از شاهکارهای معماری بتنی دوران شوروی است. پل پیروزی (Haghtanak Bridge) و پل بزرگ کیِف (Kievyan Bridge) که روی این دره زده شده‌اند، مناظر زیبایی از رودخانه و طبیعت اطراف ارائه می‌دهند. رستوران‌های سنتی پایین دره با فضای خنک و صدای رودخانه، مکانی محبوب برای شام‌های طولانی و جشن‌های خانوادگی هستند.

۱۸. کارخانه فرش مگریان ایروان

برای آشنایی با هنر فرش‌بافی اصیل ارمنی، بازدید از «کارخانه و موزه فرش مگریان» (Megerian Carpet) در ایروان ضروری است. خانواده مگریان که نسل‌درنسل در کار فرش بوده‌اند، این مکان را به مرکزی برای احیا و نمایش فرش‌های دستباف با طرح‌های سنتی (مانند طرح اژدها و گل) تبدیل کرده‌اند. بازدیدکنندگان می‌توانند فرآیند کامل تولید، از رنگرزی طبیعی پشم تا گره‌زدن و پرداخت فرش را از نزدیک ببینند. در موزه این مجموعه، فرش‌های عتیقه چند صد ساله نگهداری می‌شود. همچنین امکان خرید فرش‌های نفیس یا صرف ناهار سنتی ارمنی در رستوران داخل مجموعه وجود دارد.

۱۹. معبد گارنی

«معبد گارنی» (Garni Temple)، از مهمترین جاهای دیدنی ارمنستان به شمار می‌آید و به‌عنوان تنها بنای بازمانده از دوران پیش از مسیحیت در این کشور و کل منطقه قفقاز، نمادی از معماری یونانی-رومی باستان محسوب می‌شود. این معبد که در قرن اول میلادی توسط پادشاه تیرداد یکم ساخته و به «میهر» (میترا)، خدای خورشید تقدیم شد، با ۲۴ ستون سنگی بلند به سبک ایونیک، شباهت عجیبی به معبد پارتنون آتن دارد. موقعیت جغرافیایی معبد بر لبه دره‌ای عمیق و مشرف به رودخانه آزات، ابهت آن را دوچندان کرده است. پس از زلزله قرن هفدهم، این بنا ویران، اما در دوران شوروی با استفاده از سنگ‌های اصلی بازسازی شد.

در نزدیکی معبد، بقایای حمام سلطنتی با موزاییک‌کاری‌های ظریف و کاخ تابستانی پادشاهان نیز قابل بازدید است. یکی دیگر از شگفتی‌های طبیعی در پایین‌دست دره گارنی، صخره‌های بازالتی عمودی و منظمی است که به «سمفونی سنگ‌ها» (Symphony of Stones) شهرت دارند و شکلی شبیه به لوله‌های ارگ کلیسا را تداعی می‌کنند.

۲۰. صومعه گغارد

«صومعه گغارد» (Geghard Monastery)، یکی از میراث جهانی یونسکو و شاهکارهای معماری قرون وسطایی ارمنستان است که بخشی از آن در دل کوه و صخره‌های یکپارچه تراشیده شده است. واژه گغارد به معنای «نیزه» است و اشاره به نیزه مقدسی دارد که گفته می‌شود بدن مسیح را روی صلیب با آن زخمی کردند و قرن‌ها در این مکان نگهداری می‌شد (اکنون در موزه اچمیادزین است). قدمت بنای اصلی به قرن چهارم می‌رسد؛ اما کلیساهای صخره‌ای آن در قرن سیزدهم تکمیل شده‌اند.

فضای داخلی کلیسا با حکاکی‌های سنگی نمادین، شیرها و عقاب‌های سلطنتی و نورپردازی طبیعی که از روزنه‌های سقف به داخل می‌تابد، فضایی روحانی و وهم‌آلود دارد. آکوستیک (کیفیت صدا) در تالارهای این صومعه شگفت‌انگیز است و اغلب گروه‌های کر در آنجا به اجرای سرودهای مذهبی می‌پردازند. طبیعت اطراف گغارد با دیواره‌های سنگی بلند و درختان کهنسال، زیبایی این مکان مقدس را تکمیل کرده است.

۲۱. کلیسای جامع اچمیادزین

شهر واغارشاپات که بیشتر با نام «اچمیادزین» (Etchmiadzin) شناخته می‌شود، پایتخت معنوی ارمنستان و مقر جاثلیق (رهبر کلیسای حواری ارمنی) است که اغلب با عنوان «واتیکان ارمنستان» توصیف می‌شود. «کلیسای جامع اچمیادزین» که در اوایل قرن چهارم میلادی (سال ۳۰۱ تا ۳۰۳) روی بقایای یک معبد باستانی ساخته شد، قدیمی‌ترین کلیسای جامع جهان محسوب می‌شود و در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد.

«موزه گنجینه اچمیادزین» در این کلیسا، اشیای مقدس و بسیار باارزشی را در خود جای داده است؛ از جمله تکه‌ای از کشتی نوح (که گفته می‌شود در کوه آرارات پیدا شده)، نیزه مقدس گغارد و تکه‌ای از صلیب اصلی مسیح. معماری منحصربه‌فرد، نقاشی‌های دیواری داخلی و فضای روحانی حاکم بر این کلیسا، آن را به مقصدی واجب برای درک عمق فرهنگ و مذهب در ارمنستان تبدیل کرده است.

۲۲. دریاچه سوان

«دریاچه سوان» (Lake Sevan)، نگین آبی ارمنستان و یکی از بزرگ‌ترین دریاچه‌های آب شیرین کوهستانی در جهان است که در ارتفاع ۱,۹۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد. این دریاچه که حدود ۵ درصد از مساحت کل کشور را پوشش می‌دهد، با آب‌های لاجوردی و کوه‌های اطرافش، مقصدی محبوب برای تفریحات تابستانی و فرار از گرمای ایروان است. در شبه‌جزیره سوان، صومعه تاریخی «سواناوانک» (Sevanavank) با سنگ‌های سیاه رنگش قرار گرفته است که چشم‌اندازی بی‌نظیر از دریاچه دارد.

گردشگران در سوان می‌توانند از تفریحاتی مانند قایق‌سواری، جت‌اسکی و شنا در سواحل مجهز لذت ببرند. همچنین رستوران‌های ساحلی سوان شهرت زیادی در سرو «ماهی ایشخان» (قزل‌آلای بومی سوان) و کباب خرچنگ دارند. تغییر رنگ آب دریاچه از آبی تیره به فیروزه‌ای و نقره‌ای بسته به وضعیت آب‌وهوا، منظره‌ای تماشایی برای عکاسی خلق می‌کند.

۲۳. صومعه تاتو و بال های تاتو

«صومعه تاتو» (Tatev Monastery)، این جواهر بی‌بدیل در جنوب ارمنستان و استان سیونیک، فراتر از یک نیایشگاه ساده، دژی مستحکم و کانون تپنده علم و هنر در قرون وسطی بوده است. این مجموعه باشکوه قرن نهمی که بر لبه پرتگاهی مهیب آرمیده است، با معماری سنگی خیره‌کننده‌اش چنان با صخره‌های سخت درآمیخته که گویی بخشی از پیکره کوهستان است. اینجا زمانی دانشگاهی پررونق بود که هزاران راهب و اندیشمند در سایه دیوارهای دفاعی آن، به خلق آثار فلسفی و مینیاتورهای نفیس می‌پرداختند و میراثی غنی برای آیندگان به جا گذاشتند.

اما ماجراجویی واقعی پیش از رسیدن به مقصد آغاز می‌شود؛ جایی که تله‌کابین «بال‌های تاتو» (Wings of Tatev) به عنوان رکورددار گینس و طولانی‌ترین تله‌کابین کابلی دوطرفه جهان، شما را به پروازی ۵٫۷ کیلومتری دعوت می‌کند. در این سفر ۱۲ دقیقه‌ای نفس‌گیر بر فراز دره عمیق رودخانه وروتان، منظره‌ای پانوراما از پل شیطان، چشمه‌های آب‌گرم و جنگل‌های انبوه زیر پایتان گسترده می‌شود که ترکیبی بی‌نظیر از آدرنالین، طبیعت‌گردی و تاریخ را به روحتان تزریق می‌کند.

۲۴. دیلیجان

«دیلیجان» (Dilijan) که به‌دلیل طبیعت سرسبز، جنگل‌های انبوه و هوای پاک کوهستانی به «سوئیس کوچک ارمنستان» شهرت دارد، مقصدی رؤیایی برای عاشقان طبیعت و آرامش است. شهر دیلیجان در دل پارک ملی دیلیجان واقع شده است و با معماری خاص خانه‌های چوبی، بالکن‌های حکاکی‌شده و خیابان‌های سنگ‌فرش قدیمی، فضایی نوستالژیک و هنری دارد.

در اطراف دیلیجان، صومعه‌های تاریخی مهمی مانند «هاغارتسین» (Haghartsin) و «گوشاوانک» (Goshavank) در میان جنگل‌های بلوط پنهان شده‌اند که دسترسی به آن‌ها با یک پیاده‌روی سبک یا رانندگی کوتاه امکان‌پذیر است. دریاچه کوچک و زیبای «پارز» (Parz Lich) نیز مکانی عالی برای قایق‌سواری آرام و پیک‌نیک در دل طبیعت است. دیلیجان پاتوق هنرمندان، نویسندگان و موسیقیدانان ارمنی بوده است و فضایی کاملاً متفاوت از خشکی مناطق جنوبی ارمنستان دارد.

۲۵. صومعه خور ویراپ

«صومعه خور ویراپ» (Khor Virap) به معنای «چاه عمیق»، یکی از مقدس‌ترین مکان‌های زیارتی ارمنستان است که در دشت آرارات و در نزدیکی مرز ترکیه واقع شده است. شهرت این صومعه به‌دلیل حبس «گریگور روشنگر» (Saint Gregory the Illuminator) به مدت ۱۳ سال در چاهی در این مکان است؛ کسی که بعدها باعث مسیحی شدن پادشاه و کل کشور ارمنستان شد. بازدیدکنندگان هنوز هم می‌توانند از طریق نردبانی فلزی به داخل این سیاهچال تنگ و تاریک بروند.

اما آنچه خور ویراپ را برای عکاسان و گردشگران جذاب‌تر می‌کند، منظره بی‌نظیر و کارت‌پستالی آن با پس‌زمینه کوه مقدس و پوشیده از برف آرارات است. اینجا نزدیک‌ترین نقطه در خاک ارمنستان به کوه آرارات است و در روزهای صاف، عظمت این کوه افسانه‌ای چنان نزدیک به نظر می‌رسد که گویی می‌توان آن را لمس کرد. غروب خورشید در این مکان، تصویری جادویی و معنوی خلق می‌کند.

۲۶. صومعه ساناهین

«صومعه ساناهین» (Sanahin Monastery) که همچون دژی معنوی بر فراز دره عمیق رودخانه دبد در استان لوری ایستاده، همتای جدایی‌ناپذیر صومعه هاقپات و یکی از ارزشمندترین سایت‌های میراث جهانی یونسکو است. این مجموعه باشکوه که در قرن دهم میلادی به دستور ملکه خسروانوش بنیان نهاده شد، نامی کنایه‌آمیز و پرمعنا دارد؛ «ساناهین» یعنی «این از آن قدیمی‌تر است» که اشاره‌ای ظریف به تقدم زمانی‌اش نسبت به همسایه خود دارد.

اینجا فراتر از یک نیایشگاه، قلب تپنده روشنفکری ارمنستان بوده است؛ با کتابخانه‌ای منحصر‌به‌فرد که طاقچه‌های سنگی‌اش هنوز بوی کاغذهای قدیمی می‌دهند و آکادمی مشهور «گریگور روشنگر» که در آن فلسفه، خوشنویسی و تذهیب تدریس می‌شد. معماری باوقار مجموعه که از سنگ‌های بازالت خاکستری و آتشفشانی شکل گرفته، در گذر قرن‌ها با لایه‌ای از خزه‌های سبز مخملی پوشیده شده است. این ترکیب رنگی تیره در کنار گنبدهای مخروطی، وقتی در آغوش مه غلیظ و همیشگی ارتفاعات لوری فرو می‌رود، اتمسفری چنان رازآلود، سنگین و عرفانی خلق می‌کند که گویی زمان در دالان‌هایش متوقف شده است.

۲۷. صومعه هاقپات

«صومعه هاقپات» (Haghpat Monastery)، خواهر دوقلوی ساناهین و یکی از شاهکارهای معماری مذهبی ارمنستان است که بر فلاتی مرتفع و مشرف به رودخانه دبد قرار دارد. این صومعه نیز در فهرست یونسکو ثبت شده و در قرون وسطی مرکز مهمی برای نسخه‌برداری کتاب و آموزش خوشنویسی بوده است. برج ناقوس سه طبقه و جداگانه هاقپات، یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد معماری آن است. فضای داخلی کلیسا با ستون‌های عظیم و طاق‌های متقاطع، حس استحکام و شکوه را منتقل می‌کند. منظره دره سرسبز و کوه‌های اطراف از حیاط صومعه، یکی از زیباترین چشم‌اندازهای شمال ارمنستان است. این مکان لوکیشن فیلم معروف «رنگ انار» اثر پاراجانف نیز بوده است.

۲۸. چشمه های آبگرم جرموک

«جرموک» (Jermuk)، این شهر زیبا که نامش را از واژه ارمنی «جرم» به معنای گرم گرفته شده، نگین کوهستانی استان وایوتس‌جور و پایتخت گردشگری سلامت ارمنستان است. این شهر که با هوایی مملو از اکسیژن‌خالص و جنگل‌های بلوط احاطه شده است، در دوران شوروی استراحتگاه اختصاصی نخبگان حزب بود و اکنون با هتل‌های مدرن اسپا، شکوه خود را بازیافته است. قلب تپنده شهر، «گالری آب‌نوش» (Gallery of Water) با معماری کلاسیک و ستون‌های زیبایش است؛ جایی که آب‌های معدنی شفابخش با خواص درمانی برای کبد و معده، از طریق لوله‌هایی با پنج دمای متفاوت (از ۳۰ تا بیش از ۵۰ درجه سانتی‌گراد) مستقیماً از دل زمین می‌جوشند و به‌صورت رایگان در دسترس بازدیدکنندگان قرار می‌گیرند.

۲۹. آبشار جرموک

جاذبه بصری بی‌رقیب منطقه جرموک، آبشار ۷۰ متری جرموک است که به «موهای پری دریایی» شهرت دارد. افسانه‌ها می‌گویند این آب‌های سفید و کف‌آلود که با خروش به دره رودخانه آرپا می‌ریزند، گیسوان بافته شده دختری عاشق هستند که در راه وصال معشوق، به رودخانه تبدیل شد. علاوه بر این، تله‌کابین جرموک در تمام فصول فعال است؛ در زمستان شما را به پیست‌های اسکی با شیب‌های ملایم می‌رساند و در تابستان، دروازه‌ای به سوی دشت‌های کوهستانی پر از گل‌های آلپاین و مسیرهای بکر طبیعت‌گردی است.

۳۰. آبشار شاکی

«آبشار شاکی» (Shaki Waterfall)، از شاهکارهای طبیعت و جاهای دیدنی ارمسنتان به شمار می‌آید که در استان سیونیک و نزدیکی شهر سیسیان پنهان شده است. این آبشار به‌خاطر ارتفاع ۱۸ متری و البته به‌دلیل پهنای حدود ۴۰ متری‌اش که دیواری عظیم از آب را به نمایش می‌گذارد، یکی از تماشایی‌ترین مناظر ارمنستان است. آبشار شاکی که از رودخانه پرجوش شاکی تغذیه می‌شود، همچون پرده‌ای سفید و حریرگون از دل صخره‌های بازالتی سیاه و منشورمانند فرو می‌ریزد و تضاد رنگی خیره‌کننده‌ای را در میان دره‌ای سرسبز خلق می‌کند.

افسانه‌های دراماتیک محلی، روحی تازه به این کالبد سنگی دمیده‌اند؛ می‌گویند «شاکی» دختری زیبارو بود که برای حفظ پاکدامنی و فرار از اسارت فاتحان، خود را از لبه پرتگاه رها کرد و در آن لحظه، گیسوان بلندش به آبشاری خروشان بدل شد تا نماد آزادی باشد. غرش مهیب سقوط آب و مه رقیقی که همواره در فضا می‌رقصد، چنان رطوبت و خنکای دلپذیری ایجاد می‌کند که گاهی رنگین‌کمان‌های کوچکی را پدید می‌آورد. این مکان با پوشش گیاهی غنی اطرافش، واحه‌ای بی‌نظیر برای فرار از گرمای تابستان، برپایی پیک‌نیک‌های خانوادگی و ثبت تصاویری رویایی از طبیعت وحشی قفقاز است.

۳۱. زاخکادزور

«زاخکادزور» (Tsaghkadzor) که نامش به زیبایی «دره گل‌ها» ترجمه می‌شود، فراتر از یک شهرک توریستی ساده، نگینی درخشان در دامنه کوه‌های تنیر است که تنها ۵۰ کیلومتر با پایتخت فاصله دارد. این منطقه به‌عنوان پایتخت ورزش‌های زمستانی ارمنستان، با داشتن حدود ۳۰ کیلومتر مسیر اسکی در سطوح مختلف شیب و زیرساخت‌های مدرن، در فصل سرما به بهشتی سفیدپوش برای ماجراجویان تبدیل می‌شود. هتل‌های مجلل و کافه‌های دنج آن نیز فضایی گرم و لوکس برای استراحت پس از یک روز پرهیجان فراهم می‌کنند.

اما افسون زاخکادزور چهارفصل است؛ با آب‌شدن برف‌ها، دشت‌ها با فرشی از گل‌های وحشی رنگارنگ پوشیده می‌شوند که وجه تسمیه شهر را یادآوری می‌کنند. در قلب این طبیعت بکر، مجموعه صومعه قرن یازدهمی «کچاریس» (Kecharis) با گنبدهای سنگی و خاچکارهای (چلیپاسنگ) باستانی، فضایی روحانی و متضاد با هیجان مدرن پیست ایجاد کرده است. اوج این تجربه، صعود با تله‌سیژهای چندمرحله‌ای تا ارتفاع ۲,۸۰۰ متری است؛ جایی که در سکوت کوهستان و هوای پاک، منظره‌ای کارت‌پستالی از آبی بیکران دریاچه سوان و قله‌های مه‌آلود اطراف، پاداش صعود شما خواهد بود.

۳۲. قلعه امبرد

«قلعه امبرد» (Amberd Fortress) یا «دژ ابرها»، قلعه‌ای مستحکم و غیرقابل نفوذ از قرن هفتم میلادی است که در ارتفاع ۲,۳۰۰ متری دامنه‌های کوه آراگاتس بنا شده است. این دژ که زمانی اقامتگاه تابستانی پادشاهان و نجیب‌زادگان بود، بر لبه پرتگاهی عمیق قرار گرفته و با دیوارهای سنگی ضخیم محافظت می‌شده است. در کنار قلعه، کلیسای «واهراماشن» (Vahramashen) متعلق به قرن یازدهم خودنمایی می‌کند. ویرانه‌های حمام قلعه با سیستم گرمایش از کف پیشرفته، نشان از مهندسی بالای آن دوران دارد. ترکیب معماری خشن نظامی، منظره کوهستانی مه‌آلود و گل‌های وحشی که در بهار دشت‌های اطراف را می‌پوشانند، امبرد را به مقصدی جذاب برای تاریخ‌دوستان و کوهنوردان تبدیل کرده است.

۳۳. کوه آراگاتس

«کوه آراگاتس» (Mount Aragats)، بام افراشته ارمنستان و نگهبان سنگی دشت آرارات، فراتر از یک قله ۴,۰۹۰ متری، توده‌ای آتشفشانی خاموش و عظیم با چهار قله دندانه‌دار است که دهانه آتشفشانی (کراتر) عمیق و ۴۰۰ متری را همچون تاجی در میان گرفته‌اند. این غول خفته که در ۴۰ کیلومتری شمال غربی ایروان واقع شده، بهشتی برای کوهنوردان است. صعود به قله جنوبی آسان‌تر است؛ اما فتح قله شمالی مهارتی جدی می‌طلبد.

یکی از شگفت‌انگیزترین ویژگی‌های آراگاتس، دسترسی آسان به دریاچه «کاری» (Kari Lake) یا «دریاچه سنگی» در ارتفاع ۳,۲۰۰ متری است؛ جایی که جاده‌ای آسفالته شما را به لب آب می‌رساند و در آنجا ایستگاه تحقیقات پرتوهای کیهانی (Cosmic Ray Division) در کنار توده‌های برف دائمی خودنمایی می‌کند. دامنه‌های این کوه تلاقی‌گاه تاریخ و علم است؛ از دژ تسخیرناپذیر امبرد و «کوچه الفبا» گرفته تا رصدخانه بیوراکان. افسانه‌ای روحانی نیز بر این قله سایه افکنده است که می‌گوید «گریگور روشنگر» در اینجا به نیایش می‌پرداخت و چراغی آسمانی که بدون طناب معلق بود، شب‌هایش را روشن می‌کرد؛ نوری که هنوز هم برای پاک‌دلان می‌درخشد.

۳۴. غار آرنی

«غار آرنی-۱» (Areni-1 Cave) که در میان مردم محلی به «غار پرندگان» نیز شهرت دارد، کپسولی از زمان است که در دیواره‌های صخره‌ای تنگه رودخانه آرپا و نزدیکی روستای باستانی آرنی پنهان شده است. این سایت باستان‌شناسی که شهرت جهانی‌اش را مدیون کشف قدیمی‌ترین کفش چرمی جهان (یک لنگه کفش سایز ۳۷ پر شده با علف خشک) و نخستین تأسیسات صنعتی شراب‌سازی دنیا با قدمت ۶,۱۰۰ سال است، پرده از رازهای زندگی بشر در عصر مس برمی‌دارد. شرایط منحصر‌به‌فرد خشکی و دمای ثابت غار باعث شده تا مواد ارگانیک هزاران سال سالم بمانند.

در بازدید از این شبکه پیچیده تالارها، علاوه بر خمره‌های بزرگ سفالی که در کف غار تعبیه شده‌اند، حوضچه‌های گلی مخصوص له کردن انگور با پا و حتی بقایای تدفین‌های آیینی شامل جمجمه‌های انسان در داخل کوزه‌ها را مشاهده خواهید کرد که فضایی وهم‌آلود و رازآمیز ایجاد می‌کنند. اینجا تنها یک غار نیست؛ بلکه موزه‌ای زنده از آغاز فناوری تخمیر، کشاورزی و باورهای مذهبی ساکنان اولیه قفقاز است که شما را به عمق ۶ هزاره پیش می‌برد.

۳۵. گورستان نوراتوس

«گورستان نوراتوس» (Noratus Cemetery) که در ساحل غربی دریاچه نیلگون سوان آرام گرفته، اکنون بزرگ‌ترین و ارزشمندترین موزه روباز «خاچکارها» در سراسر جهان است. پس از تراژدی تخریب هزاران خاچکار باستانی جلفا در نخجوان، گورستان نوراتوس به تنها بازمانده عظیم این هنر مقدس تبدیل شد که نقشی حیاتی در حفظ هویت بصری و مذهبی ارمنستان ایفا می‌کند. در این دشت وسیع قرون وسطایی، لشکری خاموش از بیش از هزار سنگ‌قبر ایستاده به چشم می‌خورد که قدیمی‌ترین آن‌ها یادگار قرن دهم میلادی است. هنر سنگ‌تراشان در اینجا به اوج رسیده؛ چنان‌که سنگ‌های سخت را به تورهای سنگی ظریفی تبدیل کرده‌اند که نور را از میان حفره‌های خود عبور می‌دهند.

هر خاچکار در اینجا روایتی منحصر‌به‌فرد دارد؛ برخی با طرح‌های پیچیده هندسی و گیاهی نماد درخت زندگی هستند و برخی دیگر صحنه‌هایی زنده از جشن‌های عروسی یا زندگی روزمره روستاییان را به تصویر می‌کشند. افسانه‌ای شنیدنی نیز در میان مردم محلی رواج دارد که می‌گوید در زمان حمله ملکشاه سلجوقی، این سنگ‌های ایستاده همچون سربازانی واقعی به نظر رسیدند و دشمن را به وحشت انداختند. قدم زدن در میان این ستون‌های نارنجی‌رنگ و خاکستری که در گذر قرن‌ها با خزه‌های سبز و گلسنگ پوشیده شده‌اند، در سکوت وهم‌انگیز کنار دریاچه، حسی عمیق از جاودانگی، رازآلودگی و پیوند ناگسستنی تاریخ ارمنستان با هنر و ایمان را به جان بازدیدکننده می‌نشاند.

۳۶. بنای یادبود حروف الفبای ارمنی

در دامنه شرقی کوه آراگاتس و نزدیکی روستای آرتاشاوان، بنای یادبودی سوررئال و منحصربه‌فرد خودنمایی می‌کند که به مناسبت جشن ۱۶۰۰ سالگی ابداع خط ارمنی (سال ۲۰۰۵) و به طراحی معمار برجسته «جیم توروسیان» برپا شده است. «بنای یابود حروف الفبای ارمنی» (Armenian Alphabet Monument) شامل ۳۹ حرف الفبای ارمنی است که با هنرمندی تمام از سنگ توف صورتی، نارنجی و خاکستری تراشیده شده‌اند و با قد و قامتی بلندتر از انسان، در دشتی بادگیر پراکنده‌اند.

گردشگران با شوق در میان این هزارتوی سنگی به دنبال حرف اول نام خود می‌گردند؛ اما این مکان پیامی عمیق‌تر دارد؛ مسروپ ماشتوتس الفبا را با حرف «A» (برای Astvats به معنای خدا) آغاز و با «K» (برای Kristos به معنای مسیح) به پایان رساند تا ایمان را در زبان جاری کند. علاوه بر تندیس ماشتوتس و شاگردانش، در پس‌زمینه این دشت، «صلیب مقدس» با ۳۳ متر ارتفاع (نماد سن مسیح) قرار دارد که از ۱,۷۱۱ صلیب فلزی کوچک تشکیل شده است و سالانه یک صلیب جدید به نشانه تداوم مسیحیت در ارمنستان به آن افزوده می‌شود. این مجموعه که با تندیس‌های بزرگان ادب و فلسفه ارمنی تکمیل شده، نمادی جاودانه از عشق ملتی است که بقای خود را مدیون کلمات می‌داند.

۳۷. پل شیطان

«پل شیطان» (Devil’s Bridge / Satani Kamurj) یا به زبان محلی «پل ساتانا»، شاهکاری از معماری طبیعت و یکی از رازآلودترین پدیده‌های زمین‌شناسی در عمق ۵۰۰ متری دره رودخانه وروتان است. این پل طبیعی که طی هزاره‌ها بر اثر انباشت رسوبات تراورتنی و فعالیت چشمه‌های معدنی شکل گرفته، با طول ۳۰ متر و عرض حدود ۶۰ متر، دو دیواره عظیم دره را به هم دوخته است. اما شگفتی واقعی در دنیای زیرین پل نهفته است؛ جایی که قندیل‌های آویخته رنگارنگ و صخره‌های طلایی و سبز، حوضچه‌های آب گرم طبیعی را در بر گرفته‌اند. دسترسی به این حوضچه‌های مخفی نیازمند کمی ماجراجویی و فرود از صخره‌های لغزنده است، اما پاداش آن آبتنی در وان‌های طبیعی با دمای مطبوع است که خواص درمانی برای روماتیسم و بیماری‌های عصبی دارند.

نام «پل شیطان» شاید به خاطر بخار وهم‌انگیزی که در روزهای سرد از دهانه غارها برمی‌خیزد یا باور قدیمی مردم که ساخت چنین سازه عظیمی را فراتر از توان بشر و کار نیروهای تاریک می‌دانستند، انتخاب شده باشد؛ اما برخلاف نامش، اینجا بهشتی آرام‌بخش است که تضاد صدای رودخانه خروشان و سکوت حوضچه‌های گرم، فضایی سوررئال را خلق می‌کند.

۳۸. دریاچه پارز

«پارک ملی دیلیجان» (Dilijan National Park) یکی از چهار پارک ملی حفاظت‌شده ارمنستان است که با جنگل‌های انبوه راش و بلوط، چشمه‌های معدنی و تنوع جانوری غنی (مانند خرس قهوه ای و گوزن)، گنجینه‌ای طبیعی محسوب می‌شود. در دل این پارک، دریاچه کوچک و شفاف «پارز» (به معنای زلال) قرار دارد که انعکاس درختان جنگلی در آب آن، منظره‌ای رؤیایی می‌سازد. امکاناتی مانند زیپ‌لاین، قایق‌سوار و پارک طناب‌بازی (Rope Park) در اطراف دریاچه، هیجان را به آرامش طبیعت اضافه کرده‌اند. مسیرهای پیاده‌روی مشخصی از دریاچه پارز به سمت صومعه گوشاوانک وجود دارد که از میان جنگل‌های بکر عبور می‌کند و برای کوهپیمایی سبک ایده‌آل است.

۳۹. رصدخانه کاراهونج

«کاراهونج» (Karahunj / Zorats Karer) که اغلب با استون هنج انگلستان مقایسه می‌شود، یکی از قدیمی‌ترین رصدخانه‌های جهان با قدمتی بیش از ۷,۵۰۰ سال (حتی قدیمی‌تر از اهرام مصر) است. این سایت باستانی در استان سیونیک شامل بیش از ۲۰۰ تخته‌سنگ بازالتی ایستاده است که بسیاری از آن‌ها دارای سوراخ‌های دقیق و زاویه‌داری در قسمت بالایی هستند. دانشمندان معتقدند این سوراخ‌ها برای رصد ستارگان و تعیین تقویم خورشیدی و قمری استفاده می‌شدند. نام کاراهونج به معنای «سنگ‌های سخنگو» است که احتمالاً به صدای باد در میان سوراخ سنگ‌ها اشاره دارد. انرژی خاص و فضای مرموز این دشت بادگیر، گردشگران و علاقه‌مندان به نجوم و باستان‌شناسی را مجذوب خود می‌کند.

۴۰. روستای لاستیور

«لاستیور» (Lastiver)، بهشتی پنهان در دل جنگل‌های استان تاووش و نزدیکی شهر ایجوان است که برای طبیعت‌گردان ماجراجو مقصدی ایده‌آل به حساب می‌آید. مسیر پیاده‌روی به سمت لاستیور از میان جنگل‌های انبوه، رودخانه‌های خروشان و آبشارهای زیبا می‌گذرد. جاذبه اصلی این منطقه، غارهای باستانی است که روی دیوارهای آن نقش‌برجسته‌هایی عجیب (مانند چهره انسان و حیوانات) حکاکی شده است. خانه‌های درختی چوبی و کلبه‌های بوم‌گردی در لاستیور، امکان اقامتی متفاوت در دل طبیعت بکر را فراهم می‌کنند. اینجا مکانی برای قطع ارتباط با دنیای مدرن، مدیتیشن و گوش سپردن به صدای جنگل است.