جشنواره فانوس چین؛ روایتی هزار ساله از امید

جشنواره فانوس چین یکی از قدیمی ترین جشن های سال نوی چینی است که هر سال در پانزدهم اولین ماه قمری سال چینی برگزار می شود.

آیا به دنبال تجربه‌ی یکی از قدیمی‌ترین و منحصربه‌فردترین رویدادهای فرهنگی شرق آسیا هستید؟ جشنواره فانوس چین که پایانی بر جشن‌های پرشکوه سال نو چینی است، رویدادی است که قلب هر بیننده‌ای را تسخیر می‌کند. این فستیوال باستانی که ترکیبی بی‌نظیر از نور، تاریخ، اسطوره‌شناسی و آیین‌های خانوادگی است، فرصتی طلایی برای غوطه‌ور شدن در فرهنگ کهن چین است. اگر قصد شرکت در تور چین را دارید، مطالعه‌ی این راهنما به شما کمک می‌کند تا با جنبه‌های گوناگون این جشن باشکوه، از تاریخچه‌ی پر رمز و راز این جشن گرفته تا خوراکی‌های سنتی لذیذ آن آشنا شوید.

جشنواره فانوس چین چیست؟

جشنواره فانوس چین که با نام‌های «یوان شیاو جیه» (Yuan Xiao Jie) یا «جشنواره یوان‌شیاو» نیز شناخته می‌شود، یکی از اعیاد سنتی چینی است که در روز پانزدهم اولین ماه تقویم قمری چینی، یعنی دو هفته پس از سال نو چینی (جشنواره بهار) و همزمان با ماه کامل برگزار می‌‌شود.

هدف جشنواره فانوس چین ترویج آشتی، صلح و بخشش است. این رویداد، پایان رسمی جشن‌های سال نو چینی را رقم می‌زند. در طول جشنواره، خیابان‌ها و خانه‌ها با فانوس‌های رنگارنگ تزیین می‌شوند که اغلب چیستان‌هایی روی آن‌ها نوشته شده است؛ اگر پاسخ چیستان درست حدس زده شود، فرد پاسخ‌دهنده هدیه‌ای کوچک دریافت می‌کند. در شب جشن فانوس، مردم کوفته برنجی شیرین به نام تانگ‌یوان (tangyuan) می‌خورند، رقص اژدها و شیر را تماشا می‌کنند و آتش‌بازی برپا می‌کنند.

زمان و مکان برگزاری جشنواره فانوس چین

جشنواره فانوس چین که به‌عنوان جشنواره فانوس بهاری (Spring Lantern Festival) نیز شناخته می‌شود، یکی از اعیاد مهم و پایانی سال نو چینی (جشنواره بهار) است و در پانزدهمین روز از اولین ماه قمری چینی برگزار می‌شود. این تاریخ معمولاً بین ۴ فوریه تا ۶ مارس تقویم میلادی قرار می‌گیرد؛ به‌عنوان مثال، در سال ۲۰۲۶ این جشنواره در ۳ مارس خواهد بود. این روز که نمادی از پایان زمستان و استقبال از بهار محسوب می‌شود، جشنی سراسری است و به‌طور همزمان در سراسر کشور چین برگزار می‌شود. با این حال، شهرهایی مانند پکن، شانگهای و هنگ کنگ به دلیل مراسم‌های چشمگیر و روشن شدن خیابان‌ها، میدان‌ها، پارک‌ها و خانه‌ها با فانوس‌های زیبا و پر زرق و برق مورد توجه ویژه‌ای قرار دارند.

تاریخچه جشنواره فانوس چین

جشنواره فانوس بیش از ۲۰۰۰ سال قدمت دارد و آغاز آن به سلسله هان (Han) بازمی‌گردد. در طول سلطنت امپراتور مینگ (Emperor Ming)، او پس از مشاهده‌ی راهبان بودایی که فانوس‌هایی را در معابد روشن می‌کردند، فرمان داد که تمام خانه‌ها و کاخ‌ها در پانزدهمین روز از اولین ماه قمری چینی فانوس روشن کنند و این رسم به یک آیین ملی تبدیل شد. منشأهای دیگر این جشن شامل تجلیل از کاهش تاریکی زمستان و توانایی حرکت در شب با نور مصنوعی است.

همچنین، ارتباطات مذهبی مهمی با این جشن وجود دارد؛ از جمله پرستش تایی (Taiyi)، خدای آسمان که سرنوشت را کنترل می‌کند و برایش مراسم باشکوهی جهت طلب سلامتی و آب و هوای مناسب برگزار می‌شد، یا جشن تولد تیانگوان (Tianguan)، الهه‌ی تائوئیست خوش‌بختی که پیروان او با برگزاری سرگرمی‌های مختلف برای وی، برای خوشبختی دعا می‌کنند. این ریشه‌های عمیق تاریخی و مذهبی، فرهنگ چینی را در این جشنواره سنتی به نمایش می‌گذارند.

علاوه بر منشأهای مذهبی، جشنواره فانوس با افسانه‌های محلی گوناگون در هم آمیخته است. یک افسانه‌ی مشهور، در مورد پرنده‌ی درنای مورد علاقه‌ی امپراتور جید (Jade Emperor) است که توسط روستاییان کشته شد. برای نجات روستا از خشم امپراتور، یک مرد خردمند پیشنهاد کرد که روستاییان فانوس‌های قرمز آویزان، و ترقه منفجر کنند تا توهم آتش‌سوزی ایجاد شود؛ بدین‌ترتیب مراسم فانوس‌های امروزی شکل گرفت. افسانه‌ی دیگری در مورد ندیمه‌ای به نام یوان شیائو است که با کمک یک مشاور امپراتور، با طرح یک نقشه‌ی هوشمندانه برای فریب خدای آتش با فانوس‌ها و خوردن کوفته‌های برنجی شیرین توانست دوباره با خانواده‌اش دیدار کند.

همچنین جشنواره فانوس چین یکی از اعیاد سنتی عاشقانه چین است. در دوران باستان، زنان مجرد اجازه نداشتند از خانه خارج شوند. جشنواره فانوس چین فرصتی را برای آن‌ها فراهم می‌کرد تا آزادانه قدم بزنند، فانوس روشن کنند، بازی کنند و با مردان تعامل داشته باشند. به همین دلیل، برخی می‌گویند که جشنواره فانوس چین، «روز ولنتاین» واقعی چینی است، نه جشنواره‌ی کیکسی (Qixi Festival).

جشنواره فانوس چین چطور برگزار می شود؟

مردم چین با انجام دادن آیین مختلفی همواره این جشن را در طول تاریخ پاس داشته‌اند. این آیین و رسوم عبارتند از:

۱. روشن کردن فانوس ها

مهم‌ترین بخش جشن جشنواره فانوس روشن کردن و تماشای فانوس‌ها است که در همه‌جا، از خانه‌ها و مراکز خرید گرفته تا پارک‌ها و خیابان‌ها، دیده می‌شوند و به‌طور سنتی، تقریباً همیشه به رنگ قرمز هستند تا خوش‌شانسی را طلب کنند. در طول این جشنواره، نمایشگاه‌های بزرگ فانوس با آثار هنری متنوعی برگزار می‌شوند که تصاویری زنده از نمادهای سنتی چینی مانند اژدها، حیوانات، گل‌ها و افسانه‌ها را به نمایش می‌گذارند.

۲. حل کردن معمای فانوس

حدس زدن معمای فانوس یکی از مهم‌ترین و محبوب‌ترین فعالیت‌های این جشنواره است که سابقه‌ی آن به سلسله سونگ (۹۶۰-۱۲۷۹؛ Song Dynasty) باز می‌گردد. در این سنت، صاحبان فانوس‌ها معماهایی را روی کاغذ نوشته و روی فانوس‌های رنگارنگ خود می‌چسبانند. مردم در اطراف جمع می‌شوند تا معماها را حل کنند. اگر کسی فکر کند که پاسخ درست را پیدا کرده است، می‌تواند کاغذ معما را برداشته و نزد صاحب فانوس ببرد تا پاسخ خود را بررسی کند. در صورت صحیح بودن پاسخ، معمولاً یک هدیه‌ی کوچک به‌عنوان جایزه اهدا می‌شود.

۳. خوردن تانگ یوان

خوردن تانگ‌یوان که در شمال چین به آن یوان شیائو نیز گفته می‌شود، یک رسم اصلی در جشنواره فانوس است. تانگ‌یوان، کوفته‌هایی درست‌ شده از برنج چسبناک هستند که در یک سوپ شیرین جوشانده می‌شوند. این دسر سنتی چینی به‌عنوان نماد همبستگی و دورهمی خانوادگی است و می‌تواند ساده یا با مغزهایی مثل کنجد سیاه، بادام‌زمینی یا لوبیای شیرین پر شده باشد.

۴. رقص شیر و اژدها

رقص اژدها و رقص شیر از برجسته‌ترین رقص‌های سنتی و فولکلور چین هستند که در طول جشنواره فانوس بسیار رایج‌اند. اجرای این رقص‌های پر انرژی و زیبا نه‌تنها نمایشی دیدنی است، بلکه برای طلب برکت و دفع انرژی‌های منفی در آغاز سال جدید قمری انجام می‌گیرد.

خوراکی های سنتی جشنواره فانوس چین

خوراکی سنتی اصلی در جشنواره فانوس، نوعی کوفته‌ی برنجی چسبناک و گرد به نام تانگ‌یوان (در جنوب چین، تایوان و آسیای جنوب شرقی) یا یوان شیائو (در شمال چین) است. اگرچه تانگ‌یوان و یوان شیائو در فرآیند پخت کمی متفاوت هستند، اما به‌دلیل شباهت زیاد در شکل و طعم، اغلب به‌عنوان یک خوراکی واحد در نظر گرفته می‌شوند.

این کوفته‌ها معمولاً با مواد شیرینی مانند خمیر لوبیا قرمز، خمیر کنجد، یا کره بادام زمینی پر می‌شوند. مردم چین معتقدند که شکل گرد این کوفته‌ها و ظرفی که در آن سرو می‌شوند، نمادی از کامل بودن و اتحاد خانواده است و خوردن آن‌ها در این جشن می‌تواند برای خانواده در سال جدید هماهنگی، خوشبختی و شانس به ارمغان بیاورد.

نمادهای جشنواره فانوس چین

جشنواره فانوس سرشار از نمادهایی است که حول محور اتحاد، خوشبختی و آرزو برای آینده‌ای روشن می‌چرخند.

• فانوس‌: اصلی‌ترین نماد، فانوس‌های رنگارنگ (به‌ویژه فانوس‌های قرمز) هستند که به طور سنتی برای «روشن کردن آینده» آویزان می‌شوند و نشان‌دهنده‌ی آرزوی مردم برای داشتن یک سال آرام و موفق هستند؛ همچنین، در برخی مناطق مانند تایوان، فانوس‌ها نماد آرزوی تولد نوزادان جدید هستند.
• تانگ‌یوان: غذای کلیدی این جشنواره، کوفته‌های برنجی گردی است که شکل آن‌ها نمادی قوی از کامل بودن و اتحاد خانواده در سال جدید است.
• اژدها و شیر: در رقص‌های پر جنب و جوش شیر و اژدها نیز اژدها نماد خوش‌شانسی و شیر نماد شجاعت و قدرت برای دفع شر و حفاظت است.

جشنواره فانوس در کشورهای دیگر

به لطف بازرگانان و مهاجران، سنت جشنواره فانوس به سایر کشورهای آسیایی راه یافت و سپس به تمام قاره‌ها گسترش پیدا کرد و با فرهنگ‌ها و آداب و رسوم محلی این کشورها ترکیب شد. در ادامه، به برخی از مهمترین جشنواره‌های فانوس در کشورهایی غیر از چین اشاره می‌کنیم.

۱. جشن فانوس تایلند

جشنواره فانوس یی پنگ (Yi Peng) یک مراسم باشکوه و سنتی است که در شب ماه کامل ماه دوازدهم تقویم قمری تایلند (معمولاً در نوامبر) و به‌طور خاص در چیانگ مای، پایتخت سابق پادشاهی لان نا (Lan Na)، برگزار می‌شود. در این رویداد، هزاران فانوس کاغذی (khom loi) سوزان به آسمان فرستاده می‌شوند؛ در سنت بودایی، این عمل به‌منظور رهایی انرژی‌های منفی، طلب خوش‌اقبالی و برآورده شدن آرزوها انجام می‌گیرد و اگر فانوس تا زمان ناپدید شدن روشن بماند، نوید سالی موفق را می‌دهد.

علاوه بر رهاسازی فانوس‌های آسمانی، این جشنواره شامل رژه، بازار و نمایش‌های رقص است و به‌طور منحصربه‌فردی با جشنواره لوی کراتونگ (Loy Krathong) همزمان می‌شود؛ جشنواره‌ای که در آن فانوس‌ها و سبدهای تزئین شده روی آب شناور می‌شوند؛ بدین‌ترتیب بازدیدکنندگان همزمان تجربه‌ی فانوس‌های آسمانی و آبی را به دست می‌آورند.

۲. جشن فانوس کره جنوبی

جشنواره فانوس سئول یک رویداد سالانه‌ی زنده و پر شور است که معمولاً در ماه نوامبر در امتداد نهر چونگ‌گیه‌چون (Cheonggyecheon Stream) در سئول، کره جنوبی، برگزار می‌شود. این جشنواره هزاران فانوس نورانی را به نمایش می‌گذارد که با مضامین مختلف، فرهنگ و فولکلور کره‌ای را برجسته می‌کنند و جلوه‌ای خیره‌کننده روی آب می‌آفریند.

از دیگر ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد جشن فانوس کره جنوبی می‌توان این موارد اشاره کرد؛ نمایش‌های هنری با تم‌های سالانه، وجود مناطق تعاملی که بازدیدکنندگان می‌توانند در آن فانوس بسازند یا بازی‌های سنتی انجام دهند، و درخت آرزوها که مردم آرزوهای خود را روی آن آویزان می‌کنند.

۳. جشن فانوس تایوان

جشنواره فانوس آسمانی پینگشی (Pingxi Sky Lantern Festival) که به‌عنوان یکی از بهترین جشنواره‌های جهان شناخته شده است، در منطقه‌ی پینگشی تایوان در شب اولین ماه کامل سال نو قمری (معمولاً فوریه یا مارس) برگزار می‌شود. در این مراسم جادویی، هزاران نفر در شیفن (Shifen) جمع می‌شوند تا آرزوهای خود را روی فانوس‌های کاغذی رنگارنگ بنویسند و سپس آن‌ها را به آسمان بفرستند؛ با این باور که دعاهایشان مستجاب خواهد شد.

یکی از ویژگی‌های بارز جشن فانوس تایوان، رهاسازی همزمان صدها فانوس در فواصل زمانی مشخص در طول شب است که هر رنگ نماد خوش‌شانسی، سلامتی یا امید تلقی می‌شود؛ همین صحنه تماشایی این مراسم را به یکی از دیدنی‌ترین جشن‌های فرهنگی در جهان تبدیل کرده است.

۴. جشن فانوس ژاپن

ژاپن میزبان سه جشنواره‌ی فانوس برجسته با ماهیت‌های متفاوت است:

• جشنواره فانوس ناگازاکی: جشنواره فانوس ناگازاکی (Nagasaki Lantern Festival) که یکی از بزرگترین رویدادهای فانوس ژاپن است، ۱۵ روز اول سال نو چینی (اواخر ژانویه تا اوایل فوریه) در مکان‌هایی مانند محله‌ی چینی‌ها و پارک چو برگزار می‌شود. بیش از ۱۵,۰۰۰ فانوس رنگارنگ شهر را تزئین می‌کنند و تمرکز رویداد بر اجراهای فرهنگی پر جنب‌و‌جوش مانند رقص اژدها، رقص شیر، آکروبات و شعبده‌بازی است و شامل یک رژه‌ی بزرگ سلطنتی و غرفه‌های غذایی است که غذاهای محلی مانند نودل چامپون را عرضه می‌کنند.
• تورو ناگاشی: تورو ناگاشی (Toro Nagashi) که یکی از رویدادهای اصلی ژاپن و پس از سال نو از نظر محبوبیت در جایگاه دوم قرار دارد، در ۱۵ تا ۱۶ آگوست (همزمان با پایان جشنواره اوبون که به ارواح درگذشتگان اختصاص دارد) برگزار می‌شود. در تورو ناگاشی، هزاران فانوس سنتی ژاپنی (تورو) که قاب آن‌ها از بامبو یا چوب ساخته و با کاغذ پوشیده شده‌اند، درون رودخانه‌ها یا اقیانوس رها می‌شوند. اعتقاد بر این است که این فانوس‌ها به ارواح اجدادی که در طول اوبون به زمین بازگشته‌اند، کمک می‌کنند تا راه بازگشت به دنیای دیگر را پیدا کنند. این آیین در سراسر ژاپن برای گرامیداشت درگذشتگان برگزار می‌شود و در مکان‌هایی مانند هیروشیما (۶ آگوست) معنایی عمیق‌تر مرتبط با قربانیان بمباران اتمی یا در کیوتو (۱۶ آگوست) برای یادبود قربانیان جنگ جهانی دوم دارد.
• جشنواره فانوس روز دریایی توکیو: این مراسم در سومین دوشنبه ماه جولای در پارک ساحلی اودایبا (Odaiba) برگزار می‌شود و میراث دریایی ژاپن را جشن می‌گیرد. هزاران فانوس کاغذی رنگارنگ که اغلب به شکل موجودات دریایی هستند، روی رودخانه‌ی سومیدا شناور می‌شوند. این جشنواره علاوه بر ایجاد فضایی جادویی با نورپردازی‌هایش، شامل موسیقی زنده، اجراهای سنتی و غرفه‌های غذا است و اغلب بر حفاظت از محیط زیست دریایی نیز تأکید دارد.

۵. جشن فانوس آمریکا

جشنواره‌های فانوس در ایالات متحده تلفیقی از سنت‌های آسیایی و فرهنگ آمریکایی هستند که در مناطق مختلف و با تمرکزهای متفاوت برگزار می‌شوند:

•  جشنواره فانوس آبی واشنگتن دی‌سی: این رویداد تابستانی در ساوت پوینت نشنال هاربر برگزار می‌شود و شرکت‌کنندگان فانوس‌های زیست‌تخریب‌پذیر کاغذی را که حامل آرزوها و پیام‌هایشان هستند، روی آب رها می‌کنند. این جشنواره با تمرکز بر حفاظت از محیط زیست و تلفیق فرهنگ آسیایی با موسیقی و غذاهای آمریکایی شناخته می‌شود.
• جشنواره فانوس چینی فیلادلفیا و کارولینای شمالی: هر دو نمایشگاه‌هایی باشکوه از فانوس‌های دست‌ساز چینی هستند (مانند اژدهای ۶۰ متری، ساختمان‌های امپراتوری، و طرح‌های تعاملی) که به ترتیب در بهار در میدان فرانکلین فیلادلفیا و از اواخر نوامبر تا ژانویه در آمفی‌تئاتر کاری، کارولینای شمالی برگزار می‌شوند. این رویدادها فرهنگ چینی را از طریق نمایش‌های خیره‌کننده، اجراهای زنده (مانند آکروباتیک و هنرهای رزمی) و غذاهای آسیایی معرفی می‌کنند.
• جشنواره فانوس رایز و لایت: این جشنواره‌ها بر رهاسازی فانوس‌های آسمانی در فضای باز وسیع متمرکز هستند. جشنواره رایز در ماه اکتبر در صحرای موهاوی نزدیک لاس وگاس، همراه با موسیقی و هنر، هزاران فانوس را به‌صورت همزمان به آسمان می‌فرستد. جشنواره لایت در سالت لیک سیتی نیز در ماه مه، فانوس‌ها را به‌صورت هماهنگ رها می‌کند.